Алесь Разанаў - З апокрыфа ў канон

Мужык дваісты, мужык — «два»: ён сумяшчае ў сабе тэзу і антытэзу, і, каб зняць гэтую пакутлівую для яго супярэчнасць, ёсць два выйсці. Яны абодва прысутнічаюць у вершы як магчымасці вырашэння — ці скасавання — праблемы.

Першае: саступіць з мяжы свайго існавання ў той бок, дзе існуюць «рабочы» вол, «прапашчы» сабака, «згінуты» чашчавік, і выйсці ў мімусавы сінтэз; другое: далучыцца да «пісьменнага» панскага свету, выйсці ў плюсавы сінтэз.

Але і ў адзін, і ў другі бок, як бы ні карцела яму саступіць, мужыка не пускае тое, на чым ён стаіць,— мяжа, і, саступаючы з яе ці ўадзін, ці ў другі бок, ён мусіць згубіцца, выбраць згубу як механізм вырашэння праблемы свайго быцця. Мужык гэтага не робіць. Ён застаецца на сваім месцы, прадчуваючы і рэалізуючы магчымасць трэцяга выйсця, якое і можа адбыцца толькі тут, дзе мужык стаіць і дзе ёсць тым, кім ёсць. Гэтае выйсце — у чалавеку, выйсце — у чалавека.

Але ў свеце, з якім вядзе свой маналагічны — парушаны — дыялог мужык, чалавеку няма месца. У ім ёсць паны, ёсць паўпанкі, ёсць паслугачы — яны смяюцца і здзекуюцца з мужыка,— але чалавека няма. Ён — у глыбіннай існасці самога мужыка, і той крык, што гатовы вырвацца з мужыцкіх грудзей,— скрытае сведчанне аб чалавеку, аб яго нараджэнні.

Так, у вершы «А хто там ідзе?» беларускі народ, падаючыся ў свет, не проста перамяшчаецца ў знадворнай прасторы, а нараджаецца знутры самога сябе, знутры «агромністай такой грамады».

Мужык называе прычыны, чаму ён «дурны». Учытаемся ў іх: «Чытаць, пісаць я не умею, Не ходзіць гладка мой язык»; «Бо з працы хлеб свой здабываю, Бо зношу лаянку і крык»; «Заліты потам горкім вочы»; «Як хвор ды бедзен — сам бяруся Лячыць сябе...» Яны, як бачым, адваротна-сіметрычныя таму, што мае свет і што ёсць у свеце. Аднак ёсць яшчэ адна сіметрыя, паводле якой вызначаецца жыццё мужыка,— жывёльны, «чашчавіковы» свет. Калі ў першым выпадку мужыка пужае і мучыць аддаленасць ад першаўзору, то ў другім — небяспечная блізкасць да яго і падабенства з ім. I першы, і другі ўзор заканамерныя: першы — узаконены грамадствам, другі — прыродай. Адзін мужык апынаецца па-за законам: ён выпаў з прыроднага асяродку, але не ўпаў у грамадскі. I ў адным, і ў другім асяродку яму няма месца, у адным ужо, у другім — яшчэ. Ён прыродна-грамадскі, ён — мяжа, і крык яго гэтаксама мяжа паміж несвядомым бязмоўем жывёльнага свету і самасвядомай гаворкай «пісьменнага». Але мяжа — гэта і сінтэз, адзінае месца, дзе здзяйсняецца сэнс існавання і дзе захоўваецца магчымасць свядомасці. Свет — самасвядомы, мужык — свядомы. Мужык чакае ад свету разумення і не можа, аднак, дачакацца, бо свет не мае разумення, не мае свядомасці, а мае самаразуменне, самасвядомасць, Самасвядомасць адпрэчвае ўсё, што не ўваходзіць у сферу сама, і, экстрапалюючыся на іншых, становіцца ўвасобленым непаразуменнем. Прычына, па якой мужык «павінен згінуць», «свет пакінуць», адначасова і прычына яго трывушчасці, прычына таго, што «я буду жыць!» Мужык імкнецца ў свет, не могучы, аднак, сваёю постаццю і сваёю істотаю ўвайсці ў яго. Каб увайсці, ён мусіць стаць тоесны свету, супасці з ім, стаць «кожным», знайсціся для існавання, але згубіцца для быцця. I таму, імкнучыся ў свет, мужык адначасова пярэчыць гэтаму свайму імкненню, як у іншым вершы («Палац») жывая сялянская душа пярэчыць вабам палаца: «Штось да яго парывае і страша». Той незавершаны маналагічны дыялог, які доўжыцца на працягу верша паміж светам і мужыком,— гэта, па сутнасці, дыялог паміж існаваннем, увасобленым у пэўную форму і самаўсвядомленым у ёй, і быццём, якое не можа атаясаміцца з ніводнаю пэўнаю формай і ўсвядоміць сябе як самаадасобленую велічыню.

Існаванне і быццё ў мужыку раз'яднаныя. Ён ахвяра гэтай раз'яднанасці і разам з тым унікальная магчымасць іхняга ўзаемапаразумення, іхняга ўзаемасупадзення ў той новай і вечнай з'яве, якую мужык усведамляе ў сабе і якая атрымлівае найменне «чалавек». Яна, гэтая з'ява, не іншая мужыку, як чашчавік, вол, сабака, і сам ён не іншы ёй, як свету і «кожнаму» ў свеце, бо яна — увасабленне яго сут насці, бо яна больш ён, чым ён сам. Сам жа ён яшчэ дарэшты не ўвасоблены, дарэшты не народжаны і з'яўляецца, як Іван Хрысціцель (Папярэднік) у Новым Запавеце, сведчаннем таго, што адбываецца, і весткай аб тым, што мае настаць.

Нібы на каркас, верш абапіраецца на рэфрэн, на паўтор, на крыўдныя словы, якія свет сказаў, а мужык пачуў і, вярэдзячыся гэтай крыўдай, выносіць сабе шматкратны, быццам паводле судовых параграфаў, прысуд: «Бо я мужык, дурны мужык».