Анатоль Вярцінскі - Святло зямное

САСНА

Вы бачылі, можа, якая яна?
Здалёку яна не відна...
Стаіць, як непрыкаяная,
у полі на ўзгорку адна.
Аб знешнім яе выглядзе
ужо не кажу. Хаця
і сонечных промняў, і вільгаці
хапае ёй для жыцця:
ні гонкасці той зайздроснай,
ні вогненна-меднай кары, —
чым вызначаюцца сосны
побач зусім, у бары.
Не вельмі ім там раскошна.
Заўсёды, вясной ці зімой,
дзяліцца даводзіцца кожнай
апошнім з суседкай сваёй.
Цяжкія бываюць годы.
Ды сосны і ў чорны дзень
пароўні ўсе дзеляць выгоды:
і сокі, і сонца, і цень.
І дружна, корань да кораня,
дружна, ствол да ствала,
стромкія, меднакорыя,
цягнуцца да святла.
Імкнуцца яны ў паднябессе...
Ну як параўнаеш іх
з сасной, што расце не ў лесе,
не ў ліку сясцёр сваіх!
...Вы бачылі, можа, якая яна?
У полі на ўзгорку адна
стаіць, як непрыкаяная,
гібее на пні сасна.

I
Кружыцца ў скверы кляновае лісце.
Як быццам шукае яно сабе выйсце,
як быццам не можа ніяк змірыцца,
што будзе мець справу яно з зямліцай, —
на сонцы не будзе больш красавацца,
на ветры не будзе больш хвалявацца.
Кружыцца першае лісце кляновае.
Стаіць у скверы ціш вераснёвая.
А ўверсе — воблачка, над скверам сінь...
Вітаю цябе, мой слаўны верасень!
Ты той жа ясны, ледзь-ледзь засмужаны,
ты той жа вясёлы, ледзь-ледзь засмучаны.
Цябе з тваёй кожнаю прыкметаю
я добра помню, добра ведаю.
Дзяцінства ніхто не забудзе ніколі.
А ты быў мне лепшым сябрам па школе.
Хіба не ты, прыветны і сонечны,
ранкам якраз такім, як сённяшні,
для нас адчыняў усе дзверы школьныя,
будзіў званкамі ціш навакольную.
І нечым яшчэ ты запомніўся, верасень.
Ці то цішынёй на азёрным беразе,
ці спелай антонаўкай ды аскомінай,
ці, можа, водарам хлебным з коміна?
Такую прыкмету не забудзеш,
як школьны званок, яе помніць будзеш.
Ціш вераснёвая як нельга лепей
напомніць аб тым, аб бацькоўскім, хлебе.
Напомніць лісце вось гэта кляновае,
Што кружыць, шукае месца новае.
Яно не можа не напомніць,
сэрца ўспамінам не напоўніць.

2
Кружыцца ў скверы кляновае лісце,
якое збіраў я пад хлеб калісьці
(парой замянялі яго і аерам).
І толькі прайду я асеннім скверам,
зноў буду думаць аб колішнім хлебе.
Аб хлебе, што рос не ў алтайскім стэпе,
не ў слаўных краях тых, на землях цалінных,
а вырашчан што на суглінках ды глінах,
на ніве, дзе ведаю кожны камень,
маімі бацькамі ды землякамі.
Аб хлебе я думаю самым звычайным,
які нават жалі сярпом, не камбайнам,
які з поля везлі калёсным ходам,
які малацілі з конным прыводам,
які потым чысцілі арфай ля клеці,
якога цярпліва чакалі мы, дзеці.
Здаваўся тады ён лепшай ядою,
калі яго есці з соллю й вадою.
Нас дзед падахвочваў:
«Хлеб, соль і вада —
вось маладзецкая яда».

3
Хіба забудзеш калі гэты момант!..
Ураз заціхае дзіцячы наш гоман.
Стаіць цішыня незвычайная ў хаце.
Збіраемся дружна мы ўсе каля маці.
Мы бачым адны толькі матчыны рукі,
адны яе рукі, адны іх рухі.
А маці з сваёй урачыстай усмешкай
нізка схіляецца над дзежкай
(над той, на якое сядзела нявестай).
Яна расчыняе хлебнае цеста.
Цеста мясіла яна кулакамі,
сценкі дзяжы абірала рукамі,
вады падлівала, мукі падсыпала.
І нам было клопатаў тут нямала.
Былі мы ў мінуту гэтую рады
выканаць матчыны ўсе загады.
Мы ёй памагалі рукаў закасваць,
муку падсыпаць па яе заказу,
хусцінку мы ёй папраўлялі ахвотна
ці лоб выціралі матчын потны.
Было ўрачыста i ціха ў хаце —
хлеб з новага жыта ўчыняла маці.

4
Усё захавалі памяці нетры.
Я водар рашчыны чую ў паветры.
Я столькі ўдыхаў колісь гэтага водару!..
Хадзіла ў дзяжы рашчына ходарам.
Хадзіла-брадзіла хлебнае цеста.
Было ў дзяжы яму, цесту, цесна.
Яно шапацела, прасіла ходу,
хацела вырвацца на свабоду.
Ды коўдра яго закрывала шчыльна,
сачыла яна за рашчынаю пільна.
І вось, нашаптаўшыся аб нечым ціха,
яно знаходзіла ўсё-ткі выхад.
Яно запаўняла тады ўсю хату
водарам хмельна-кіславатым.
І ён пабіваў да самага рання
пах адцвітаўшых гваздзік i герані,
якія раслі каля самага дома.
П'яніў ён дзіцячую свядомасць,
спаць не даваў нам да паўночы.
Калі ж мы нарэшце заплюшчвалі вочы,
нам сніліся казачныя караваі,
сніўся хлеб новага ўраджаю.

5
Назаўтра мы ў лес сабіраліся рана,
выконвалі матчын наказ старанна.
Яна напярэдадні нам казала:
«Каб заўтра, дзеці, хлеб пёкся ўдала,
па лісце кляновае раніцай збегайце».
Мы іншы раз прачыналіся б нехаця.
А тут была справа іншага роду, —
яна абяцала ўзнагароду.
І беглі мы з братам сцяжынкай роснай
туды, дзе шумелі клёны i сосны.
Мы зналі да клёнаў шлях самы кароткі —
хадзілі да іх мы па сок салодкі.
На самы ўзлесак выходзілі клёны.
Любілі прастор яны сонечны, дзённы.
Калі ж адчувалі дыханне слоты,
яны пакрываліся пазалотай.
І падаў уніз над яе цяжарам,
па ранішнім сонцы ўспыхнуўшы жарам,
ліст за лістом. Аблятаў паўкружжа...
Мы іх на ляту лавілі дружна.
Збіралі, нанізвалі іх у вязку,
пакуль не рабілася вязка важкай.
За гэткі гасцінец шчодрым клёнам
мы ледзь не казалі «дзякуй» з паклонам.
Лісце ўручалі мы маці ўрачыста.
«Дык гэта ж не лісце,
а золата чыстае!
На цэлую восень хопіць яго мне.
Вы малайцы ў мяне сягоння.
За справу такую даць вам трэба
першую лусту новага хлеба», —
казала маці, узняўшы звязак.
А мы, свой выканаўшы абавязак,
сабой ганарыліся не на жарты,
на меншых сясцёр глядзелі з пагардай.