Аляксей Карпюк - Свежая рыба

Ішлі мы аднаго разу аднекуль кампаніяй, і я быў увесь заняты толькі тым — што-небудзь упароць.

— Валодзька, давай паб'ём крыж! — прапанаваў я брату.

Брат стараўся ад мяне не адстаць. Узяліся мы выдзіраць крыж і спяваць:

А мы і чорту скру-цім ро-гі,

Бо-огу вы-ырвем ба-ра-ду!..

Вера нас сарамаціла, упрошвала. І гэта мяне распаліла яшчэ болей. Я разбіў крыж аб камень на дробныя кавалачкі і радаваўся, што давёў дзяўчыну да плачу.

Праз акно нас убачыў дзядзька Салвесь, вылецеў з хаты і расплакаўся таксама. Я апамятаўся.

Дзядзька не пана шкадаваў. Ён быў і бязбожнік. Чалавек плакаў, што нягоднікі зганьбавалі сімвал, якому пакланяліся продкі.

Дома нас чакала лупцоўка ад мацеры.

Салвесь завёз кавалкі чыгуна да каваля ў Гарадок, яўрэй Мэндаль узяў іх у клямары, дзядзька ўставіў крыж у камень, заліў яго цэментам. Толькі тады ў мяне адлягло ад душы.

4

Раптам па Страшаве папаўзла жудасная вестка: быццам былыя беларускія паслы Валошын, Тарашкевіч, Мятла, Дварчанін, Рак-Міхайлоўскі, якія паехалі ў СССР,— ворагі народа!

У нашу хату пранікла чутка, што ў казанскім інстытуце арыштавалі дзядзьку Івана, бо ён быццам бы — амерыканскі шпіён.

— Та-рашке-евіч? — не верылі людзі.

— Ён пра-да-аўся?!

— Яго ж ведалі і ў Парыжы, і ў Вене!

— Во, во! Ездзіў па Парыжах і Венах за нашыя грошы і знюхаўся там!

— Не можа гэтага быць, хлопцы, брахня ўсё!

— То паслухай, што людзі гавораць! Дыму без агню не бывае!

— Няўжо прадаўся?! Такі, здаецца, правераны, свой...

— А Павел Валошын? Калі яго жулікі пабілі, то мы, пабраўшы сякеры, праводзілі яго на фурманцы да доктара. Павел думаў, што памрэ, і перад смерцю ўсе прасіў: «Хлопцы, толькі не паддавайцеся, каб не дарма была пралітая наша кроў!»

— А выходзіць?!

— Каму ж тады можна даверыцца, калі ўжо такія прадаюцца?!

— Не магу, не магу паверыць! Усё гэта паны, сволачы, выдумалі, каб збіць людзей з тропу!

— Не трэба слухаць, што брэшуць пілсудчыкі. Правакацыю пускаюць! Іхнія газеты што хочуць, тое і пішуць!

— Правака-ацыя, па-твойму?! Мне ўчора ў Беластоку, думаеш, брахалі людзі?!

Мужчыны ледзь не бралі адзін аднаго загрудкі.

— Не ведаю, як там вашыя паслы, але наш Іван пайсці супраць сваіх не мог! — цвердзіла мама.— Не мог пайсці супраць сваіх людзей, не мог быць шпіёнам, каб невядома што там было!

Прайшоў яшчэ нейкі час, і ўжо з'явіліся ў польскіх газетах артыкулы.

— Брэшуць паны, свалата...— няўпэўнена спрабаваў яшчэ бараніцца бацька.

Вёска яшчэ доўга не магла паверыць. Пра ворагаў народа загаварылі і па радыё з Масквы і Мінска. Імі сталі ўжо і Тухачэўскі, Блюхер... Дыктары паведамлялі з такой упэўненасцю, абурэннем, што мароз па скуры праходзіў.

— Што натвары-ыласа!

— Мусіць, так трэба. У Маскве — разумнейшыя за нас, ве-еда-юць, што робяць...— з болем, уздыхаючы, мірыліся землякі.

— Сталіна не правядзеш, ён усё-о бачыць...

— І навядзе парадак са шпіёнамі, як навёў з буржуямі і нэпманамі!

А з гэтым паверылі ў подласць, здраду. Пачалі адзін да другога прыглядацца, адзін аднаго баяцца, не давяраць.

Страшаўскія камуністы, камсамольцы і сімпатыкі сталі шукаць ворагаў вакол сябе. Сусед пачаў насцярожана прыглядацца да суседа, таварыш не верыць таварышу, а сын — бацьку. Настаў спрыяльны момант для парахункаў. Уступіў у дзеянне механізм самаабароны нашай псіхікі — у асабістым ворагу хутка мы пачынаем бачыць і ворага грамадскага.

5

У дзяцінстве мне давялося бачыць дзіўную з'яву.

Паяўляўся ў вёсцы значны чалавек — і вёў яе за сабой. Людзі да яго гарнуліся, пераймалі. Галоўную ролю тут, мабыць, адыграла імкненне да лепшага. З маленства маці вучыць цябе браць прыклад з чалавека, у якім яна мо падсвядома адчувае штосьці асаблівае.

Такім героем зрабілі ў нас людзі Юліка Цішэўскага. Самі яго зрабілі, самі потым з ім і расправіліся.

...Вярталіся аднаго разу нашыя хлопцы ноччу праз стойбішча ў Каралеўскім лесе. Юлік чагосьці адстаў, і ў гушчары на яго накінуўся згаладнелы ці ашалелы воўк. Покуль сябры дабеглі, Юлік задушыў звера голымі рукамі. Пра здарэнне нават пісала беластоцкая газета і паслала хлопца на бясплатныя ўколы ад шаленства.

— Што-што, а ваўкоў ведаю до-обра,— апусціўшы галаву, казаў мой бацька.— Хлусяць усе. Юлік сабаку задушыў.

Пры людзях бацька маўчаў. Як бы і ён знаходзіў выгоду, здавальненне і прыгажосць у Юлікавым гераізме.

Бацька таксама лічыў, што з мужчын Юлік найлепш ведае, што робіцца на свеце, не палезе ў кішэню па слова ні перад войтам, ні перад паліцыянтам.