Кузьма Чорны: Выбраныя творы

Менавiта псiхалогiя, падсвядомае ў чалавеку, нават бiялагiчнае зацiкавiла Чорнага ў аповесцi "Лявон Бушмар" (1929), напiсанай у той гiстарычны момант, калi iдэi ўласнiцтва ў Савецкiм Саюзе аб'явiлi "апошнi i рашучы бой" i пачаўся наступ на яе натуральнае асяроддзе, "дробнабуржуазную стыхiю". У Беларусi гэту стыхiю найперш увасабляла сялянства, вёска, хутаранская сiстэма, якая там-сям ужо ўсталявалася. Лясны хутар Лявона Бушмара - апошнi астравок, што сiмвалiзуе непарушнасць векавечнага побыту мужыка, земляроба, "сейбiта i кармiцеля". Сам гаспадар хутара, магутны, нiбы стогадовы дуб, з'яўляецца ахоўнiкам iнстытута ўласнiцтва: вобраз, намаляваны рукой мастака, што ўжо адчуў, у чым яго моц. Лявон упэўнены ў сваёй гiстарычнай неабходнасцi i праваце, а таму з усяе сiлы, якою ён не абдзелены матухнай-прыродаю, абараняе сваю цытадэль. Ён нутром звера, загнанага ў аблогу, чуе наступ "новага свету" i адбiваецца, як умее, наiўна, амаль па-дзiцячы (у тэксце частае параўнанне яго з дзiцем). Iмкненне адгарадзiцца ад усяго свету, засланiцца на хутары лесам i адлегласцю, iнстынктыўнае, прадыктаванае пачуццём слабасцi. Магутная постаць Лявона Бушмара, што ўнушае ўсяму наваколлю страх i вымушаную павагу, адзiнока ўзвышаецца, быццам апошнi рэлiкт мiнулай эпохi. Ён i свайго натуральнага саюзнiка, такога ж абаронцу ўласнасцi, Вiнцэнтага не падпускае блiзка, а калi той, па натуры больш эластычны, хiтры i хцiвы, усё ж неасцярожна пераступае мяжу хутара, па сутнасцi, зводзiць яго са свету. У вобразе, натуры, ладзе жыцця Лявона празаiк бачыць з'яву, якая атрымлiвае ў творы абагуленую назву "бушмароўшчына": яна сiмвалiзуе "цёмнае" ў чалавечай iстоце, не асветленае розумам, што ўяўляе сабой немалую небяспеку. Бушмар супрацьстаiць маладым "калектывiзатарам": яны ў аповесцi выглядаюць досыць кволымi, калi параўноўваць iх з вобразам галоўнага героя.

Вульгарная крытыка канца 20-х - пачатку 30-х гадоў папракала Чорнага ў апраўданнi "кулака", "хутаранскiх настроях", "апяваннi кулацкiх iнстынктаў", а таксама ў "бiялагiзме", запазычаным у французскiх пiсьменнiкаў-натуралiстаў. "Пра адну рэакцыйную аповесць", - менавiта так, а не iнакш, называўся пагромны артыкул А.Кучара, прысвечаны "разбору" чорнаўскага "Лявона Бушмара". Нягледзячы на фiнал, дзе Лявона "iзалююць" ад калектыву, арыштоўваюць i высылаюць ("другая гiсторыя перад намi"), у творы прысутнiчае гуманiстычны погляд аўтара на людзей, ахопленых "уласнiцкiм iндывiдуалiзмам": "Чалавеку цяжка перарабiцца адразу..." - так сцвярджае празаiк, бо разумее складанасць чалавечай псiхалогii. Думка пра выхаванне "новага чалавека", узнятая афiцыйнай прапагандай як лозунг эпохi, цiкавiла Чорнага i ў iншых яго творах 30-х гадоў, незавершаных ("Iдзi, iдзi", 1930; "Трыццаць год", 1934) i завершаных ("Бацькаўшчына", 1931; "Трэцяе пакаленне", 1935; "Люба Лук'янская", 1936; "Насцечка", 1940). Прыкметна, што ў пiсьменнiка свой погляд на чалавека, якi не заўсёды супадаў з афiцыйным разуменнем гiсторыi, хоць супрацьстаяць агульнай тэндэнцыi да прыхарошвання жыцця было складана: улада, быццам ненажэрная пачвара, патрабавала пастаяннага пацвярджэння лаяльнасцi.

Калi ў мастацкiх творах яшчэ захоўвалася мiнiмальная магчымасць паказваць аб'ектыўную карцiну жыцця, то ў публiцыстыцы, дзе думкi i iдэi выказвалiся адкрыта, прамой моваю, даводзiлася шчодра выкарыстоўваць афiцыйную рыторыку, якой шмат у тагачасных артыкулах Чорнага. У адных з iх аўтар выкрывае "нацдэмаўшчыну", пацвельваецца з "нацдэмаўскай" лексiкi, сентыментальнасць якой нiбыта не адпавядае часу "класавага змагання" ("нацдэмаўскi стылёк"), у другiх выступае за "наркомаўку", у трэцiх з прыкметна гiпертрафiраванымi пачуццямi ўслаўляе "правадыра ўсiх народаў" Сталiна i яго "верных паплечнiкаў". Чорнаўскага вельмi мала ў падобных славаслоўях, што лёгка заўважаецца сёння.

Аднак i ў неспрыяльны для вольнай творчасцi перыяд 30-х гадоў Чорны не пакiдаў спроб уздымаць у сваiх творах праблемы, якiя заўсёды хвалявалi беларусаў. Так, героi рамана "Iдзi, iдзi", прадстаўнiкi творчай i тэхнiчнай iнтэлiгенцыi, горача абмяркоўваюць пытанне пра месца нацыянальнага ў працэсе "вялiкай перабудовы" грамадства: раман нараджаўся ў той час, калi "нацыянальная элiта", за выключэннем адзiнак, была выслана за межы Беларусi, а пазней амаль цалкам знiшчана. Таму твор застаўся незавершаным. Шырокi спектр нацыянальнай праблематыкi ў наступным рамане "Бацькаўшчына" звузiўся да адной, але сапраўды важнай у жыццi нацыi, праблемы - праблемы Бацькаўшчыны. Пошукi Радзiмы Леапольдам Гушкам, галоўным героем твора, пошукi сваёй зямлi, палкая мара пра ўласны куток, дзе гэты вялiкi працаўнiк адчуваў бы сябе свабодным i незалежным, пазбыўся б сваёй адвечнай трапятлiвасцi, няўпэўненасцi ў сабе. Гушка шукае праўды то ў пана, то ў папа, то ў ксяндза, то нават у прыстава, пакуль не пераконваецца на ўласным прыкладзе, што яго "беларуская мара" не знаходзiць водгуку ў чужой улады. Яго фанатычная вера ў магчымасць нармальнага iснавання ва ўмовах беззямелля i бяспраўя ператвараецца ў такой жа сiлы расчараванне. У фiнале рамана перад намi iншы Леапольд Гушка: моцны, загартаваны, валявы. Герой, паводле логiкi сюжэта, адшукаў сваю "праўду", хоць Чорны заўсёды любiў "адкрытыя фiналы", бо яны выяўлялi погляд пiсьменнiка на чалавека як вечнага шукальнiка iсцiны.