Кузьма Чорны: Выбраныя творы

Чым далей, тым часцей празаiк звяртае ўвагу на складанасць жыцця i чалавека. За радасцю ён бачыць смутак: "Гавораць людзi, носяць радасць i смутак, смяюцца i плачуць. Б'ецца з пустаты глыбiня, з-пад смутку - радасць. Жыццё ты маё шырокае без краёў, глыбiня мая бяздонная" ("Вечар", 1925). Адсюль - ад разумення жыцця як велiчнай мiстэрыi - назвы твораў: "Бяздонне" (1925), "Маленькая драма" (1926), "Трагедыя майго настаўнiка" (1927), "Ноч пры дарозе", "Па дарозе" (1925)... Жыццё, дзе "адно ўмiрае, другое расце", дзе адно i тое ж людзi бачаць па-рознаму, захапляе чорнаўскага героя-думаннiка, не толькi ўдзельнiка падзей, але i iх даследчыка, фiлосафа. Любiмая формула галоўнага героя, якая адначасова з'яўляецца i творчым крэда самога пiсьменнiка: "Чалавек - гэта цэлы свет". Чорны паўтарае яе ў розных варыянтах ў многiх творах 20-х гадоў. Празаiка захапляе праблема "жывога чалавека", якая бурна дыскутавалася ў тыя часы, але iнтэрпрэтуе ён яе па-свойму - у пазiтыўным, "жыццесцвярджальным" значэннi. Гэта ўжо крыху пазней крытыкi-вульгарызатары надалi тым паняццям негатыўнае адценне. У творчасцi расейскага празаiка У.Iвбнава, украiнскага празаiка В.Стэфанiка, якому Чорны прысвяцiў асобны артыкул, беларускi пiсьменнiк шукаў пацвярджэння сваiм патаемным задумам. "Васiль Стэфанiк, - пiсаў ён, - не пiсьменнiк быту. Хутчэй яго льга назваць тварцом псiхалагiчнае навелы. Ён не расказвае пра бытаванне сваiх герояў, ён бярэ якi-небудзь момант, заўсёды характэрны i тыповы, i яго героi дзейнiчаюць, гавораць... Ён падымае заслону перад чалавечаю душою i паказвае - якi вялiкi i глыбокi свет там, у чалавеку". Гэтую характарыстыку, амаль не ўдакладняючы, можна адрасаваць самому аўтару - паэту "змучанага вякамi сялянства", толькi ўжо беларускага, лёс якога гэтак нагадвае лёс украiнскага селянiна-гарапашнiка.

Свайго "жывога чалавека" Чорны супрацьстаўляе "чалавеку ў скуранцы" з яго "класавай нянавiсцю". У апавяданнях празаiка 20-х гадоў перад намi людзi складанага лёсу, загадкавых характараў, каларытныя народныя тыпы. Мэта аўтара-псiхааналiтыка: "непрыкметна душой увайсцi ва ўсе таямнiцы, што ў жывых iстотах захованы, увайсцi ласкава i цiха, з чыстымi думкамi i адчуваннямi". Пiсьменнiка цiкавiць у чалавеку ўсё: як той адносiцца да жыцця i як да смерцi? як у людской iстоце ўзнiкае пачуццё закаханасцi? у чым бачыць сэнс жыцця? як адносiцца да iншых людзей? Калi ў раннiм апавяданнi "Жалезны крык" аўтара захапляў "жалезны душой" чалавек, якi насмiхаецца над "цiхiмi, палявымi людзьмi", то ўжо ў апавяданнi "Новыя людзi" (1925), а яшчэ больш у апавяданнi "Па дарозе" такi позiрк "зверху" на блiжняга яго насцярожвае. А ў апавяданнi "Трагедыя майго настаўнiка" расказваецца, як гiне стары чалавек, якога ўласныя дзецi гоняць з хаты, каб не замiнаў жыць. Ёсць тут свой "тэарэтык", журналiст, якi, азнаёмiўшыся са скаргай настаўнiка, лёгка вырашае пытанне: маўляў, той ужо аджыў сваё, таму павiнен саступiць новаму! З аднаго боку, "агульны закон", "формула" ("пастолькi паколькi"), з другога - трагедыя жывога чалавека. Чорны згодзен, што "ласкавае слова - саматужнiцтва", але, калi можаш, то лепш дапамажы чалавеку. Яго насцярожвае тое, што развялося шмат "пiсароў", якiя за паперай не бачаць чалавека.

Творчы рост Чорнага адбываўся вельмi шпарка: так шмат патрэбна было яму сказаць i за сябе, i за сваiх землякоў-цiмкаўцаў, i за ўсiх беларусаў, асуджаных на бязмоўе. Услед за першым зборнiкам "Апавяданнi" на працягу толькi 1925-1926 гадоў выйшлi яго кнiгi "Па дарозе", "Срэбра жыцця", "Пачуццi", "Хвоi гавораць". Малады празаiк хутка пазбаўляўся "дзiцячых хвароб" пачаткоўца: ад досыць павярхоўнага захаплення новым у жыццi вёскi i горада, у чым ён зблiжаўся з iншымi маладнякоўцамi, шлях вёў у глыбiнi чалавечай душы, дзе вiравалi вялiкiя буры пачуццяў i думак, дзе якраз i выспявалi будучыя ўчынкi. Лiтаратура, сцвярджаў ён, адрознiваецца ад "агiткi", бо ў яе iншая задача. Разам з сябрамi-аднадумцамi У.Дубоўкам, А.Бабарэкам, Я.Пушчам, К.Крапiвой, стваральнiкамi лiтаратурнай суполкi "Узвышша", такiмi ж, як сам, маладымi i дзёрзкiмi, К.Чорны падпiсаў дэкларацыю, надрукаваную ў першым нумары часопiса "Узвышша", дзе быў заклiк пiсаць творы, якiя "ўбачаць вякi i народы". Цi не залiшне гучна? Эпахальна? Вялiкi замах пры небагатых на той час магчымасцях? Так здавалася многiм, i "Узвышша" ад пачатку трапiла пад асаблiва пiльны нагляд крытыкаў-"аглабельшчыкаў", якiя спавядалi сваё разуменне лiтаратуры як прапаганды партыйных iдэй "у вобразнай форме". Тым не менш большасць надрукаванага ва "Узвышцы" за няпоўныя 5 гадоў яго iснавання перажыло час. Многiя мастацкiя шэдэўры "ўзвышаўцаў" прадказвалi далейшы ход падзей у краiне. Народ, якi абуджаўся, павiнен быў вылучыць са свайго асяроддзя таленты эўрапейскага маштабу, i ён iх вылучыў.