Кузьма Чорны - Выбраныя творы

Усё рушыцца i ўцякае!

Галас гайсаў перад iм. Брэх яго гулка рваў лесавую цiшыню.

Прыйшоў дадому Бушмар позна. Галена кармiла дзiцянё.

- Дзе ты ходзiш? - сказала яна.

Ён маўчаў.

- Чаму не адказваеш?

Як бы ўсё iшлося тады на тое, каб выслухваць яму людскiя ўшчынкi.

- Ты маўчыш, дык i я магу маўчаць. Як ты прывiтаў мяне, вярнуўшыся ад такое свае бяды? Няшчасце мiнула, дык ты няма каб пачуў гэта, разам са мною, з дзiцём, якога яшчэ не бачыў, а пачаў думаць пра ўсё, чаго не было. Чаму ты не паверыў мне i нават чаму ты пытаў гэта? Цi гэта вiнават хто, што гаспадаром ты стаў меншым? Можа б, ты мог бы на ўсё iншае забыцца тады, а пабыць, як чалавек, з сваёю сям'ёю. Усё роўна як я табе не блiзкi чалавек, а хто чужы, што табе трапiўся на дарозе...

Яна гаварыла доўга. Успамiнала назнарок пра ўсё.

- ...Тут Амiля заходзiла. Мы з ёю разгаварылiся былi доўга.

- Пра што ж вы гаварылi гэта з ёю?

- Менш за ўсё пра цябе. Яна парывалася ўсё на гэта, але ж хiба малы свет чалавеку, што канечне думаць пра адно ўсё?.. Пра ўсё мы гаварылi. Яна ўспамiнала ўсё, як гадавалася, як расла, што ў iх у хаце рабiлася, а я дык не! Нiколi я нiчога не ўспамiнаю i не хачу нi пра што ўспамiнаць. Што было, тое аджылося, а што будзе, тое важней...

Бушмар стаяў, скруцiўшы пальцы ў кiшэнях жакеткi.

- Каб ты павесялiўся сваёю воляй, дык не, ганяешся за нечым уночы недзе па полi, шукаеш немаведама чаго, чаго нiколi не губляў, чаго, можа, i не было нiколi ў цябе...

- Не было? Не губляў?! Я з-гу-б-iў!

- Што ж ты гэтакае згубiў?

Яна сапраўды чакала ад яго адказу.

- Якраз ты, можа, i не згубiў нiчога, хоць i здаецца табе. Нiчога ты не згубiў, а калi што i згубiў, дык нехта знайшоў, так яно на дарозе не прапала. Можа, той, што знайшоў, не мог жыць без яго, а цябе гэта толькi сапсавала навек, што ты на чалавека не падобен, што з табою i табе самому жыць на свеце цяжка...

Галас драпаў з сянец у хатнiя дзверы. адчынiў iх i ўскочыў у хату. З вiскам кiнуўся да гаспадара. Той з асалодаю ткнуў яму ў жывот наском бота. Галас заенчыў, не ведаючы, што гэта раптам зрабiлася, адскочыў. Малы прачнуўся, заплакаў. Зрабiлася шумна ў хаце. Бушмар выкiнуў Галаса на ганак, пайшоў у кухню, лёг за сталом на голай вузенькай лаве i заснуў.

Галена ранiцаю не будзiла яго позна, цiха хадзiла па кухнi. Ён, калi прачнуўся, з дзiвам нейкiм у вачах, як бы не разумеючы нiчога, глядзеў навокал. Як i заўсёды, спрадвеку, быў ён панурым, маўклiвым.

- Не думай нi пра што, - падышла да яго Галена.

I, не дачакаўшыся адказу:

- Можа, нават да ўсiх прыстанеш жыць, мне хочацца ў людзi. I ты там зменiшся...

- Дык мне змянiцца трэба?

Яна адчула, што сказала ў гэтую хвiлiну глупства. I паправiлася як магла:

- Гэта так я сказала. Так сабе... Кiнь, не думай нi пра што, давай жыць будзем, як людзi жывуць... Вазьмi сябе ў рукi, не злуй, не муч сябе i мяне лiха ведае якiмi думкамi, словамi...

Яна палажыла яму локцi на плечы, нагнулася да яго тварам. Ён сядзеў цяпер гэтакi малы i слабы перад ёю. Яна стаяла над iм, глядзела яму ў твар.

Але ён не паддаўся. Ён перш за ўсё глыбока чуў мяжу мiж сабою i ўсiмi, нават ёю. У iх нейкае там сваё жыццё, а ў яго сваё. Ён, дзеля прыклёпу, пагладзiў яе па галаве i падняўся. Нехаця ўзяўся ён за работу на двары, чуючы сябе чужым усяму i ўсiм нават тут. Ён i не спрабаваў саўладаць з сабою. Нашто гэта патрэбна чалавеку! Нiколi гэтага не было, не радзiлася гэта разам з iм на свет!

I Андрэй бачыў цеснату навокал сябе, але ў сабе самiм чуў волю.

Як тады, пасля неспадзяванай гаворкi з Бушмарам, увайшоў ён у хату, чамусьцi, як нiколi раней, ахвацiла яго адчуванне цеснаты тут. Можа, гэтая гаворка абудзiла ў iм парываннi, што заўсёды жылi ў iм.

Яго i Амiлiны дзецi спалi. Амiля больш не спявала калыханкi. Яна i жонка яго шылi штосьцi, нагiнаючыся над сталом да лямпы. Пахла ў хаце парнасцю, тхнула запечным пылам. Ён заўважыў: за трамам пылела праз доўгiя ўжо гады колькi кнiг, з тых часоў, як яшчэ яму было калi больш цiкавiцца iмi, калi яшчэ з армii некаторыя з iх прынёс ён, а цяпер гаспадарскi клопат - адны яго мужчынскiя рукi ў хаце - забiваў у iм увесь час.

Ён падышоў да стала, глянуў у жончын твар. Ён часта спрабаваў уявiць яе сабе ранейшаю, маладою. I не мог. Даўно ўжо яна замужам за iм. Твар яе даўно пачаў блекнуць i старэць. I толькi рабiўся маладым, дзявочым, калi радасць якая ажыўляла яго. Тады вочы яе свяцiлiся агнямi, разганялася з твару надакучлiвая i прыкрая непазбыўнасцю сваёю заклапочанасць.

Калiсьцi, у зусiм яшчэ маладыя гады, калi ён быў удалым цымбалiстам, яна была сарамяжаю i цiхаю. Першыя спатканнi яшчэ i цяпер хвалявалi яго. Колькi разоў ён, жывучы з ёю, успамiнаў той час. Яна глядзела ў адно месца, кудысьцi скрозь усё, што было перад вачыма, далей за ўсё, i надоўга клала на твар летуценную ўсмешку...