Алег Рукаль - На службе князя Радзівіла

– Пан Давойна загадаў выпусьціць іх з гораду.

– Чаму?

– Каб паменьшыць лік едакоў.

– Колькі іх? – спытаў Ян, аглядаючы сялянаў, якія расьцягнуліся на вялікую даўжыню.

– Кажуць, каля дзьвюх тысячаў.

– Яны ж умацоўвалі сьцены пасьля абстрэлаў.

– Зараз гэта прыйдзецца рабіць іншым.

Ваяры адчынілі браму, і сяляне выйшлі з гораду ў накірунку маскоўскага табару. Калі яны пераадолелі большую частку адлегласьці, насустрач ім выбеглі вялікія гурты маскавітаў. Маскоўцы дабеглі да сялянаў і пачалі выхопліваць з натоўпу людзей, у першую чаргу рослых, крэпкіх мужчынаў і прыгожых жанчынаў. Яны разьбілі сялянаў, якія спрабавалі трымацца разам, на шматлікія астраўкі і зьмяшаліся з ліцьвінамі. Жонкі былі разьдзелены з мужамі, дзеці адарваныя ад бацькоў. Да гарадзкіх сьценаў, на якіх сабраліся ледзьве ня ўсе, хто застаўся ў Полацку, даляталі жаночыя крыкі і дзіцячы плач. Жаўнеры ў жаху глядзелі на тое, што адбывалася, і ў гневе сьціскалі ў руках зброю, праклінаючы сваё бясьсільле дапамагчы няшчасным. А праціўны табар усё больш узбуджаўся. Новыя маскавіты імчаліся на конях і беглі пешкі да ліцьвінаў, імкнучыся ўзяць удзел у падзеле нявольнікаў. Пачаліся сваркі. Знатныя вяльможы забіралі ў простых ваяроў палонных, якія былі найвялікшай каштоўнасьцю.

Хутка ўсе палонныя былі падзелены. Маскавіты разыйшліся па баявых пазыцыях. На сьнезе засталіся ляжаць некалькі забітых. Верагодна, гэта былі сяляне, якія аказалі супраціў.

Зноў, як і ў папярэднія дні, загаварылі гарматы. Маскавіты абрынулі на Полацак сапраўдны вогненны сьмерч. Асабліва вялікую шкоду прыносілі выстралы вялікіх сьценабітных гарматаў, што білі ядрамі па дваццаць і болей пудоў у адны і тыя ж месцы астрогу. У сьценах узьнікалі прарэхі, якія месьцічам заладжваць не ўдавалася.

Увечары таго дня, калі спыніўся абмен артылерыйскімі ўдарамі, у маскоўскім табары пачалося незразумелае ажыўленьне. Полацкія ваяры сабраліся на сьценах, жадаючы даведацца, што адбываецца ў непрыяцельскім стане. Доўга ім чакаць не давялося. Маскавіты адзін за адным падыходзілі бліжэй да сьценаў. Яны крычалі, размахвалі нечым у руках і адбівалі блазенскія паклоны. Але зразумець, што гэта азначае, пакуль не ўдавалася. Нарэшце з маскоўскага табару выйшаў чалавек з белым сьцягам. Ён наблізіўся да сьценаў і закрычаў:

– Не страляйце! Я свой.

Гэта быў адзін з выгнаных да маскавітаў сялянаў. Ён падыйшоў да астрогу Запалоцкага пасаду.

– Яны прасілі перадаць падзяку за ежу, – сказаў ён ваярам.

– За якую ежу?

Селянін апусьціў галаву.

– За тую, што была схавана ў лесе пад зямлёй.

І тут усе зразумелі. На тэрыторыі, занятай маскоўскімі войскамі, у глыбокіх ямах пад зямлёй знаходзіліся запасы харчаваньня. Верагодна, нехта з выпушчаных сялянаў ведаў іх месцазнаходжаньне і паказаў яго ворагам. Крыкі абурэньня разьнесьліся сярод жаўнераў:

– Здраднікі!

– Прыстрэліць падлюку!

– Ціха! – крыкнуў пан Карытка. – Ён ні ў чым не вінаваты. Гэтых людзей саміх здрадзілі.

Ён зьвярнуўся да селяніна:

– Ты можаш не вяртацца назад. Заставайся з намі.

Той адмоўна паківаў галавой.

– Не, ня трэба. Хутка маскавіты возьмуць горад, і тады яны нікога не пашкадуюць. Лепш знаходзіцца па-за сьценамі, чым усярэдзіне.

І пайшоў назад. Ягоныя словы, сказаныя, хутчэй за ўсё, без пабочнай думкі, нагэтулькі ўразілі ваяроў, што на некаторы час сярод іх запанавала магільная цішыня. Хутка возьмуць. І бяз гэтай заявы селяніна ў многіх жаўнераў паўставала пытаньне: “А ці верыць у горадзе нехта яшчэ, апрача іх саміх, у тое, што Полацак вытрымае аблогу? І калі ніхто ня верыць, то навошта яны днём і ноччу аддаюць апошнія сілы, каб спыніць захопнікаў?”

10 лютага пан Давойна выклікаў камандзіраў на чарговую раду. Тры гадзіны пазьней пан Вітковіч вярнуўся да сваіх жаўнераў. Ён выглядаў раззлаваным.

– Усё, здымаем абарону.

– Што? – у жаху закрычалі ваяры.

– Адыходзім у замак. Гэта загад пана ваяводы. Пасады будуць падпалены і аддадзены ворагу.

– Чаму?

– Пан Давойна лічыць, што з такімі пашкоджаньнямі ў астрозе мы ня вытрымаем наступнага штурму.

– Вытрымаем! Станем у праломах з шаблямі! – пачуліся шматлікія воклічы.

– Рашэньне прынятае. Мы – жаўнеры, і выконваем загад пана ваяводы, – сказаў пан Вітковіч як адрэзаў. Хоць сам ня быў згодны з гэтым рашэньнем, але заахвочваць парушэньне дысцыпліны паручнік князя Радзівіла ня мог. Полацкія зямяне яшчэ працягвалі абурацца, а ваяры з Нясьвіжу, ведаючы строгасьць камандзіра, пайшлі выконваць загад. Ян, адыходзячы, чуў, як пан Вітковіч нягучна сказаў пану Карытку: