Віктар Гардзей - Бедна басота

На сваёй дрывотні Марцін Палазок хавае парнічок і медны змеявік, гэтае дужа хадавое начынне ў яго калі-небудзь трэба будзе прасіць, вось чаму хітрая бядота маўчыць, ні слова не кажа пра дурную насмешку. Захацеўшы раю, Фядора тым не менш ведае, што ў рай не ходзяць у лапцях, і яшчэ, яна проста нутром чуе, што пляшка моцнай, пякучай, як перац, самагонкі будучаму зяцю спадабаецца лепей, чым дасціпныя чары і нагаворанае зелле.

Наводдаль ад сялібы Гаўрылы Трафімчыка, акурат пасярэдзіне сотак, узвышаецца гумно - з утравянелым прыгуменнем і шырокімі, як машыне праехаць, варотамі, з вераб'іным ачмурэлым вэрхалам і ціхім папіскваннем мітуслівых ластавак. Страха, накрытая кулявой саломай-праміцай, трымаецца на дубовых сохах, сцены, кожная на два шулы, складзены з яловых смалістых круглякоў, прастаяць век і не спарахнеюць. Нікчэмнае гуменца, прысадзістае, скрыўленае па вуглах, як у Луцэі Падгайскай, мець Гаўрылу Трафімчыку было б дужа ганебна: ён жа сам адмысловы майстар па дрэве - і сталяр, і цясляр, не кажучы ўжо пра такі красамоўны факт, што і сякера ў яго заўсёды вострая, як брытва.

Старонні чалавек адно зірне на шыкоўную будыніну, дык і падумае: «Ого, аказваецца, у Малым Сяле таксама трапляюцца багатыры і заможнікі, а не толькі прыкрая галота і басота». Вандроўны багамолец між тым яшчэ і як памыляецца. Маючы нейкія пяць дзесяцін зямлі, Гаўрыла Трафімчык усю польскую паншчыну прахадзіў у заечай кучомцы і палапленай світцы, ашчаджаў кожны злот з хітрым разлікам пабагацець хоць у старасці і памяняць лазовыя лапці на прыстойныя ялавыя боты, для мацунку і пыхі паквэцаныя чорнай каланіцай ці смярдзючым дзёгцем.

Вялікае гумно, разлічанае якраз на будучае багацце, ставілася не адно лета, збіралася па каліўцу, па бярвенцу, і няхай ужо выбачыць пан Абуховіч, аднак з ягонага лесу шмат выдатных сухастоін начамі перабралася ў Малое Сяло, а два развілістыя дубкі на сохі за бабрыную шкуру і добры барыш дазволіў употай спілаваць панскі аб'ездчык Язэп Невяроўскі. Лазовыя лапці Гаўрыла Трафімчык сапраўды памяняў на салдацкія кірзачы, але, як ні хітрыў, узнікла небяспека развітацца і з гумном, якое ў розныя гады то пуставала ад недароду, то, на радасць гаспадару, ажно трашчала ад жытнёвых снапоў.

Неўзабаве пасля вайны ў Малым Сяле пайшлі ўпартыя чуткі пра калгасы, і, у рэшце рэшт, людзі зразумелі, што гэта не пустыя размовы, калі з Ганцавіч, бруднага палескага мястэчка, у вёску прыблыталася гайня балбатлівых чырвоных агітатараў. Вострыя, дасціпныя языкі надзіва лёгка ўгаварылі сялян, і тыя, жадаючы хутчэй убачыць наабяцаныя залатыя горы, з адвечнай беларускай пакорлівасцю, без асаблівых душэўных пакут развіталіся з уласнымі надзеламі, а коней, хто іх меў, завялі ў даўжэзную, як абора, стайню, на скорую руку скіданую наводшыбе вёскі. З дня на дзень павінны былі арыштаваць хіба што аднаго Сцяпана Аліфера, бо гэты вупар наадрэз адмовіўся пісацца ў калгас ды, мала таго, навідавоку ў прыезджага начальства пачаў калупацца з плугам на сваім, не такім ужо і марным, засеўку. І яны прыйшлі, бяззбройныя, добрыя, лагодныя, забралі наравістага пустэльніка з поля, ледзь не пад белы ручкі павялі ў хату. Аб чым яны там размаўлялі - ніхто толкам не ведаў, але ўжо на другі дзень спахмурнелы Сцяпан Аліфер выкаціў з гумна калёсы, зашчаміў у аглоблі рухавага коніка, кінуў у драбіны плуг, радоўку, барану і марудна паклыгаў на калгасны двор. Дахаты пакрыўджаны, нарваны селянін прынёс толькі кавеньку і пракураную арэхавую люльку, ды і тую без тытуню.

У першую ж калектыўную восень маласельцы з жахам уцямілі, што чырвоныя агітатары іх проста ашукалі, бо калгаснага жыта не хапіла нават, каб выдаць што-кольвечы на працадні. Без зямлі непатрэбнымі сталі асірацелыя сялянскія гумны, і гэты непарадак адразу заўважыў нейкі дужа зоркі начальнік. Гумны пачалі разбураць і звозіць на агульны двор, дзе з іх змудравалі прыземістыя кароўнікі і цялятнікі, ды горш за ўсё, што рушыць людское дабро ледзь не гвалтам прымусілі Гаўрылу Трафімчыка, маючы на ўвазе яго заслужаныя поспехі ў цяслярскай справе. Усяго за адно лета будаўнічая брыгада растрыбушыла пустыя гумны, пуні, ёўні, і тварыўся гэты разбой пад маўклівымі позіркамі гаспадароў ці, наадварот, пад нястрыманай лаянкай заплаканых гаспадынь.

Сам Гаўрыла Трафімчык, ідучы па вуліцы, баязліва ўцінае галаву ў плечы, каб не бачыць страхотна апусцелых прыгуменняў, ды чамусьці найбольш яму не хочацца сустрэць басаногую, няўклюдна апранутую Луцэю Падгайскую. З языком, доўгім, як памяло, гэтая куслівая, помслівая кабетка, мусіць, ужо да самага скону не забудзе, хто першы ўскочыў на яе пахілае, скасабочанае гуменца. Там жа, на вільчаку збуцвелай страхі, якраз сядзеў Гаўрыла Трафімчык, кідаў зверху бярозавыя апоўзіны, што змацоўвалі гнілую салому, а ўнізе, наўкруг чатырох вуглоў, галопам бегала раз'ятраная Луцэя, папускалася грудамі зямлі і, як толькі ўмела, кляла пустагаловую дзяржаву, дурных туташніх начальнікаў, усіх сваіх былых і сённяшніх ворагаў.