Віктар Гардзей: Бедна басота

- Зноў смяешся, стары шэльма? Лепей пайдзі ды паладзь загарадку - рабы ўсё там разламаў.

Бадай, упершыню за сваё жыццё ўпарты маўчун і перасмешнік Марцін Палазок паслухаўся жанчыны: перастаў смяяцца з чалавечага глупства, узяў на дрывотні сякеру і абмежкам патэпаў на Фядорын панадворак, справядліва падумаўшы, што яго ўпраўная суседка нават бяду ўмее павярнуць сабе ж на карысць. За нейкі міг у хляве былі прыбіты адарваныя жэрдкі, рабога япручка гуртам загналі ў катух, ды і то пасля таго, як там, у гліцы з куслівымі мурашкамі, добра папасвіліся куры. На бядняцкай сялібе, такім чынам, усталяваліся лад і парадак, Палазкова сякера вярнулася на дрывотню, а гаспадыня, супакоіўшыся ад неспадзяванай калатнечы, з нецярпеннем пачала чакаць лішняга курынага яйца, пра якое дасведчана намякнуў сусед.

Не год і не два, а, напэўна, змала, як толькі ўзяла ў рукі серп, Фядора прагне разбагацець, і з гэтага яе дзіўнага жадання даўным-даўно людзі пасміхаюцца і ў Малым Сяле, і ў Кругавічах, і Бог ведае дзе яшчэ далёка. Калісьці, каб зарабіць колькі злотых, яна гнула спіну ў маёнтку пана Абуховіча, усю вайну была падзёншчыцай то ў аднаго, то ў другога заможніка, цяпер вось з дня ў дзень рачкуе на калгасным полі, ды заўсёды, калі ўвосень настае час падлічваць прыбыткі, нечакана высвятляецца, што да казачнага багацця жанчыне акурат не хапае аднаго-адзінага курынага яйца.

Не дужа вялікім маласельскім прарокам на гэты раз аказаўся і Марцін Палазок, таму што на другі дзень пасля нечуванай расправы над мурашкамі яек у гняздзе ляжала роўна столькі, колькі ў гаспадарцы было курэй. Фядора шпіёніла на сваім панадворку, апантана кідалася ў кусты, калі чула там курынае бязглуздае кудахтанне, але дарэмна - нічога лішняга нідзе не знаходзіла. Лянівыя куры не пакінулі гаспадыні нават шанцу разбагацець, затое іншая жыўнасць пацешыла самотную ўдовіну хату. З выгляду марная і худая кароўка да малака вельмі ўжо дойкая, удалая: хапае і Фядорынай сям'і, і ў Ганцавічы на базар можна калі-нікалі занесці нейкую паўкілёўку масла. Рабы япрук, дык той, забыўшы пра куслівых лясных мурашак, за лета выкідаўся на пустым зеллі, наеў тоўсты карак: як павернецца - ажно трашчыць цесная загарадка.

Да позняй восені кормнік жыў, не бедаваў, за два коўці апаражняў вядро з памыямі, і ён, прожар, вядома ж, нічога не ведаў, што на ўзроўні Масквы яго рабая шкура ацэнена вельмі высока. Белакаменная сталіца наогул не забараняла Фядоры закалоць і з'есці сваю кормную свінню, аднак распанелая паляшучка не павінна забываць пра інтарэсы дзяржавы, гэта значыць, забоіну трэба абавязкова аблупіць, а вопытныя шаўцы з рабой шкуры пашыюць выдатныя хромавыя боты калі не самому Сталіну, дык таксама дужа вялікаму начальніку. З такім нечуваным указаннем па Малым Сяле яшчэ з лета валачыўся сельсавецкі фінагент Лакідон, запэўніваючы сялян, што «на этапе аднаўлення разбуранай вайной народнай гаспадаркі ўсім варта падцяцца і спажываць сала выключна без шкуркі». Фядора ведала, якое яно, сала без добра запечанай шкуркі, і з немалой рызыкай для сябе абышлася простым выслухоўваннем суровага загаду, тым болей што іменна так зрабілі амаль ці не ўсе маласельцы.

Перад самымі Калядамі Марцін Палазок, вядомы перасмешнік, а чалавек наогул бывалы, сярод ночы спадцішка зачавіў суседчынага кормніка, абсмаліў на востраве ў Імшэчку, каб з-за лесу не было відаць зыркага бляску, а свежыну Фядора ўжо сама перавезла на саначках дахаты. Сала, пасоленага з тоўчаным часнаком і каляндрай, якраз хапіла ледзь не да новага забою, з мясам дык горш: выйшаў невысокі кубельчык, ды і той не ўкоптур. Фядора, здаецца, не часта і хадзіла ў камору, усё берагла надаўжэй кавалак паляндвіцы і падсушанага кумпяка, але дзе ты ўберажэш, калі адзіная дачка Ядзюня кожны раз падпільнуе скупаватую мацеру ў дзвярах каморы.

- Мама, хачу менца!

- Няма менца. Саланіны адшчыкну кусянятка.

- Не хачу саланіны! Менца дай!

- А мая ж ты Ядзюнька! Не хочаш саланіны, то з'еш гуўна.

- Тады ідзі на цагельню ды сама гліну цягай.

- Ну, так і быць. Дам табе менца. Але без попыту, дачушка, у камору не лезь, бо не будзе чаго ўкінуць у торбу касцам, калі паедуць на балота.

Шляхецкаю мовай, праўда, перакручанай на паляшуцкі лад і густ, Фядора збілася з тропу яшчэ за польскім часам, калі служыла ў абшарніка Абуховіча і пераняла чужаземную гаворку ад панскай чэлядзі. Уга, колькі вады сплыло ў Кудасе, колькі грозных і крывавых падзей адбылося на свеце, а тыя словы, пачутыя ў дзявоцтве, чамусьці не забываюцца. Фядора і цяпер, успамінаючы сваю службу ў багатым маёнтку, на сонца кажа «слонца», на мяса - «менца», а Ядзюню, калі бывае не ў гуморы, кліча і зусім кепска - «матолак». Добра, хоць дачка не крыўдзіцца, бо, мусіць, не разумее, што маці абзывае яе звычайнай дурніцай. Павага, калі не сказаць зайздрасць да шляхецкай мовы з гадамі не знікла, можа, таму, што ў свядомасці Фядоры гэтая незвычайная мова спалучылася з багатым, сытым жыццём. Дзве зімы бедная сялянская дзяўчына была ў Абуховіча пакаёўкай і ўдосталь нагледзелася, якіх аграмадзін кормнікаў валяць мардатыя кухцікі, як смачна ядуць, аж іх распірае, пан і пані, а гледзячы на бляск і ледзь не царскае ўбранства чужога маёнтка, ёй таксама захацелася жыць прыпяваючы, ну, не зусім каб шалець ад раскошы, але каб і самой, і дзецям не душыцца нішчымніцай.