Сакрат Яновіч: Доўгая сьмерць Крынак

— Чорце ты, чорце! — задрыжэў ад абурэньня Сьцяпан. — Ты нават дзіцяці не даруеш.

— Напісанае застаецца, дарагі, э, пагаворвалі старажытныя рымляне. Рэкі маюць крыніцы свае, а людзі — дзяцінства. Пакажы мне дзіця й хібы ягоныя, а я прадкажу яму будучыню. Чалавек — як расьліна, зь якой ён, дарэчы, i выйшаў: усё ягонае ў зярняці знаходзіцца. Вырастаюць зь яго ня якасьці, а памеры гэтых якасьцяў. Вывучай генэтыку, э, брацец...

— Я кахаў Марысю! — вывіскнуў Сьцяпан. — Кахаў яе, як толькі можа кахаць хлопец сваім першым чыстым пачуцьцем...

— Безумоўна, безумоўна... Назаві ты мне такога, які ня ведае, што такое першая дзяўчына. I старшыня меў першую, э, і бухгальтар, э, і член камісіі. I нікому зь іх гэта не перашкодзіла стацца сабою — аднаму старшынёй, другому бухгальтарам, трэцяму членам камісіі. Хочаш, я складу дасье іх дзяцінству? Хочаш?

— Не-е-э-э!!!

— Ня хочаш, э, хоць аж дрыжыш ад цікавасьці да гэтага. Баісься ты, што я маю рацыю наконт цябе. Бойся, бойся... Страх, калі не ачышчае, дык прынамсі запруджвае ручаіну нечысьці, якая ўліваецца ў душу. Стварае ён ілюзорны ратунак. Поскудзь усё роўна разьліваецца паводкай, якая мае тую ўласьцівасьць, што размывае й затапляе яна ў кароткае імгненьне...

— Я цябе паб'ю, чорце лазаты!

— Брава, брава!.. Нарэшце ты прарваўся.

— Ня муч мяне!

— Крыху пацярпі, мой ты душэўны абадранец.

— Як доўга?! — узмаліўся Сьцяпан.

— Ужо хутка будзе па ўсім, пакутнічак ты безгаловы. А цяпер я прапаную пяць хвілінаў адпачынку, — і чорт уключыў радыёпрыёмнік, што стаяў на паліцы.

Ціха зайграла музыка, даючы блаславёны спакой. Сьцяпан услухоўваўся ў таемныя гукі, і перад яго вачыма перасоўваліся пушчанскія зацішшы й квяцістыя лугі, празрыстыя завадзі з чародкамі рыбы й пясчаныя берагі, ваколіца, замкнёная аблавай ядлоўцаў на ўзьлесьсях, і зарэчны галёп каня, што ўцякае ад паўднёвай заедзі. Спаленая лесьнічоўка ля гасьцінца з Букшталю ў Супрасьлю й тужлівы профіль матчынага твару...

— Стоп! — перапыніў Сьцяпана чорт і ўдумліва пакалупаў кіпцюром у аброслых ворсаю храпах. Ён запытаў: — Цябе, Сьцяпан, бачу я, цікавіць сьмерць твайго бацькі? Вось, э, Сьцяпанка...

— Прашу зьвяртацца да мяне: пане Сумленевіч!

— Калі ласка, э, пане Сумленевіч. Не пачнем-жа мы з-за такога глупства ўзаемна варагаваць. Я ўшаноўваю вашы нявыяўленыя, сакрэтныя, э, пажаданьні, журботнасьць...

— Кінь, чорце, намёкі, калі ня хочаш дастаць ад мяне па сваіх сьлепнякох!

— Кідаю, кідаю... Ага, значыць, спыніліся мы на таямніцы пагібелі вашага, э, пане Сумленевіч, бацькі. А яна мае простае дачыненьне да вас.

— Да мяне?!

— На жаль, на жаль... Нельга сказаць, пане Сумленевіч, каб вы надта кахалі свайго, э, родзіча...

— Што гэта ты пляцеш?!

— Я толькі сьцьвярджаю, — насупоніўся чорт. — I, калі ласка, вы дазвольце мне закончыць выказваньне. Дык вось: ваш бацька, пане Сумленевіч, не беспадстаўна лічыў, што вы як сын, э, недалюблівалі яго. Па гэтай прычыне паміж ім і маці здараліся сутыкненьні, якія паглыблялі ў ім апатыю ды абыякавыя адносіны да свайго жыцьця. Мо' жадаеце прад'явіць вам доказы?

— Не выдумляй, страшыдла паганае!

— Факты вызначаюцца надзвычайнай упартасьцю, пане Сумленевіч. Перш за ўсё таму, э, што іх нельга зьнішчыць. Можна забыцца на іх або прытаптаць, але яны ад таго не прападаюць. Вось так.

— Чаго ты да мяне прычапіўся?

— Старасьвецкае пытаньне, пане Сумленевіч. У сучасную эпоху наш брат ужо не ганяецца за паасобнымі душамі. Мы, чэрці, зараз не такія адсталыя, э, якімі нас усё размалёўваюць манастырскія мастакі. Мы пайшлі з духам часу, поруч з дваццатым стагодзьдзем, i, не хвалячыся, таленавіта перанялі найгоршае, чаго дабілася чалавецтва з часоў сівой мінуўшчыны па сёньняшні дзень. Пэрыфразуючы дасягненьні, э, напрыклад, каапэратыву, магчыма коратка выкласьці наш прынцып дзейнасьці: кожны прападае сам, як толькі можа! Зь некаторым сумам хачу вам сказаць, э, пане Сумленевіч, што ваш спосаб самазьнішчэньня, усё-такі, банальны. Ня гневайцеся за тое, што я вам скажу: вы нудзіце мяне!..

— Што-о! — i Сьцяпан расьсьмяяўся, па-дацэнцку, са зьняважлівай стрыманасьцю. — Бач ты яго, чорта: у няшчасьці шукае ён атракцыі! Пайшоў ты вон!

— Гэта нічога, пане Сумленевіч, што я д'ябал. Вы лепш услухайцеся ў мае словы: шчасьце адзінкі, у вадрозьненьне ад яе няшчасьця, мала інтрыгуе пабочныя асобы. Здавалася мне, што вы разумееце гэта. Люцыпар меў рацыю, калі ён супыняў мяне: "Будзь, слуга ты мой, асьцярожны ў апазнаваньні мэтаў пана Сьцяпана Сумленевіча. У яго можа яшчэ ня быць іх зусім, як у васабовасьці выразна нясьпелай. I зважай ты, не засяроджвайся на яго грамадзкім фанатызьме, гэтай дзіцячай хваробе маладога службоўца, э, якога занадта ўчаставалі крышынкамі ўлады. Ён уяўляў-бы сабою значную каштоўнасьць у якасьці ілюстратыўнага матэрыялу, калі-б затрымаўся ў сваім разьвіцьці. Аднак-жа, э, слабая надзея на тое: Сумленевіч вырасьце на неблагога кар'ерыста, нічога асаблівага", — чорт пазяхнуў i аблізаўся.