Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Было нешта каля гадзіны адзінаццатае. Ужо даўно заснула маці на сваёй канапцы ў пакоіку, дзе зьмяшчаўся й Кастусь. Спаў і стары бацька на сваім тапчанчыку ў кухні, дзе ён сабе абраў больш спакойнае месца, каб на старасьці не замінаць нікому. Кастусь, як звычайна, сядзеў за сталом з кнігай, карыстаючы з нагоды, што ў гэты ночны час ёсьць электрыка, якой, часта ня бывала рана ўвечары, бо электрастанцыя вылучала лініі ня першай важнасьці, зь якіх карысталі простыя жыхары места. Затое па дзесятай або адзінаццатай раптам давалася зыркае сьвятло, і Кастусёў пакоік рабіўся яму райскім сьветлым гнязьдзечкам, дзе можна было, пакуль сон ня зморыць, уволю начытацца кніжок, або абдумаць ці напісаць якісь чарговы разьдзел свае навуковае працы, якую ён узяўся выканаць для Навукова-Дасьледчага Інстытуту Школаў Наркамасьветы. Гэта там, наапошку, нядаўна яму ўдалося прыладзіцца ў якасьці выканаўцы абавязкаў навуковага супрацоўніка ў галіне пэдагогікі. Хай сабе гэтая праца й не адпавядала ягоным сапраўдным інтарэсам, бо былі яны ў галіне роднае літаратуры, аднак да гэтай апошняй ён зьвярнуцца пасьля гадоў выгнаньня ня мог - туды ўсе дарогі для яго былі закрытыя. Абапіраючыся на гады змушанае, для куска хлеба, практыкі настаўніка, ён тут, у іншай галіне, дзе яго ня ведалі і аб мінулым яго нічога ня чулі й не ўяўлялі, мог зрабіць пэўныя абагульненьні ў галіне выкладаньня мовы й хоць часткова задаволіць сваю прагу да нейкай творчай дзейнасьці. Дырэктарка, досыць культурная жыдоўка, не раўня іншым дырэктарам-няўмекам, адразу ацаніла веды й здольнасьці Кастуся да дасьледчае працы й быццам спагадала яму. Так, прынамсі, выглядала. А ён у працы забываўся аб сваім мінулым, бязрадасным сяньня свайго народу, і, здавалася, ізноў пачынаў жыць у новым, быццам лепшым уяўным сьвеце.

Гэтак і таго вечара... Мяккае сьвятло з-пад ружовага папяровага каптурка на электрычнай лямпе прыемна залівала стол, раскладзеныя на ім кнігі ды чыстую, белую паперу перад ім, на якой разьбежным, няроўным, буйным почыркам, радок за радком шыхаваліся ягоныя думкі-ўрыўкі. Яны адлучаліся ад яго й клаліся на паперу павольна, напачатку цяжка, пасьля, як прыходзіла натхненьне, ліліся цурком, вольна і лёгка.

Гэтыя вячэрнія гадзіны заўсёды ў Кастуся былі лепшым часам творчае працы й натхненьня. Ніколі ўдзень яму не ўдавалася за шмат гадзінаў напісаць гэтулькі, як за кароткі час вячэрняга творчага гарэньня. Адно толькі рыпаньне пяра й ціхое, ледзь чутнае дыханьне заснулае маці й было чуваць у пакою. Морак поўніў далёкія куткі, і толькі тут, над сталом было засярэджана як-бы ў злучэньні сьвятло звычайнае зь сьвятлом чалавечага розуму й сэрца.

Гэтым вечарам асабліва ўдалося Кастусю - найбольш цяжкі разьдзел ягонае працы выглядаў урэшце скончаным. Нешта каля першай гадзіны ўначы ён устаў з свайго месца, стомлены бязупынным запісваньнем цурка думак і абагульненьняў. Адчуваў, як балела сьпіна паміж лапатак, а галава нібы апаражнілася й ад гэтага адчувалася цяжэйшай, бы налітай волавам. Аднак, задаваленьне з працы пераважала над стомай. Кастусь адчуў сябе шчасьлівым за гэты прадукцыйны вечар.

Адступіў два крокі ад стала, павярнуўся, узьняў вочы і ўбачыў свой вобраз у люстры, што вісела на сьцяне на гэтым самым месцы хіба ўжо 30 гадоў, нахіленае над узроўнем галавы. Можа ад сьценяў, што клаліся на рэчы на пэўнай воддалі ад закрытае каптурком лямпы, аднак ягоны твар выдаўся яму асабліва блядым і стомленым; сінякі пад вачыма запалі глыбей і ў паўмораку здаваліся выразьнейшымі. І толькі цяпер ён усьвядаміў, да якое ступені ён быў стомлены.

прыгадаліся яму радкі Ўладзіміра Хадыкі. Начная цішыня і, дзіўна, гэтая стома толькі адвострылі памяць, і ён пачаў зусім лёгка, без натугі, успамінаць гэты забыты ім даўно верш, а вусны ўпаўголас, блізу шэптам, самі вымаўлялі даўно забытыя радок за радком.

Раптам... пачуўся нейкі нечаканы рух і стук на кухні, дзе спаў бацька, а за ім немы чалавечы голас...

- Немцы, немцы йдуць... - пачуліся прарэзьлівыя ў начной цішыні словы бацькі. - ...Немцы... усіх забяруць... пераб'юць... - крычэў ён якімсьці несваім голасам.

Кастусь рвануўся на кухню, за ім, усхапіўшыся ад крыку й перапалоху, сарвалася з ложка маці...

- Што зь ім? - выгукнула яна першыя словы. - ...Ратуй, Косьця!

Кастусь у момант улучыў сьвятло ў кухні й перад іхнымі вачыма паўстаў абраз: