Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

- Вайна... вайна... адны гаворкі, мама. Гэтага ня можа быць. Праўда, мама, яшчэ толькі тры дні назад я чытаў у газэце паведамленьне ТАСС, дзе катэгарычна запярэчваюцца ўсялякія чуткі пра тое, быццам немцы рыхтуюцца да вайны з Саветамі.

Яна праказала прыцішана гэтае «дзякуй Богу», як-бы вінаватая перад сынам, бо прадчувала, што ня зусім можа да спадобы яму гэтае ўхваленьне спакойнага стану - стану паняволеньня народу, краіны, дарагіх яму людзей - культурных дзеячоў, паэтаў, пісьменьнікаў - усіх, што тварылі ўзвышша беларускае культуры, чыймі ідэямі ён, чулы з маленства да ўсяго роднага й прыгожага, працяўся яшчэ са школьнае лаўкі. Пазьней, у гады студэнцкія, і сам ужо прыстаў да гэтага руху народна-культурнага адраджэньня, чытаў ад вокладкі да вокладкі ўсе літаратурныя часопісы 30-ых гадоў і навучыўся вырозьніваць, вылучаць і ўбіраць у сябе ўсё, што йшло ад сапраўднае народнае думкі, здаровага пачуцьця прыгожага й багаціла душу чалавека, фармуючы ейныя лепшыя парываньні ў высокае служэньне адзінаму ідэялу - Свайму Народу.

Ведала маці добра, што па ўсім перанесеным, перажытым і адпакутаваным ейным сынам, пасьля гадоў выгнаньня ў далёкія сібірскія лягеры, пасьля гадоў бадзяньня па Расеі бяз права на працу, бяз сталага месца жыхарства, пасьля напружанае працы мазгоў і нэрваў, каб як «не засыпацца», каб ня выкрылася старанна захаваная нядаўна выгнаньніцкая, катаржная мінуласьць. І наапошку гэтае, усяго колькі месяцаў, хітрыкамі, пад выглядам студэнта, атрыманае права прапісацца ў родным месьце ў гасподзе сваіх старых бацькоў, гэтае, па гэтулькіх гадох ростані, спатканьне, самым Богам пасланае й багаслаўленае, у гэтым невялічкім найманым пакойчыку з куханькай пры ім у драўляным ускраінным дамку, дзе так, у канцы добра ўклалася гэтае шчасьце бачыць штодня хоць аднаго з чарады ўсіх забраных ейных сынкоў, што гэтае шчасьце можа стацца ізноў недоўгатрывалым. Вайна можа ізноў усё зьнішчыць, забраць астатнюю ўцеху й зьнесьці сваім руйнуючым шквалам гэтыя астачы ўцехі старых бацькоў, якім калі што яшчэ й засталося ў жыцьці вартаснага й каштоўнага, бязьмерна дарагога й ні з чым не зраўнанага, дык гэта - толькі іх сынок. Дарма, што бяда й гады пабялілі яму скроні, тварам ён нават малодшы за свае 30 гадоў, а сэрцам і зусім малады. Гады студэнцкага бядотнага жыцьця па інтэрнатах ды гады выгнаньня, дзякуючы моцнай духовай паставе і адпорнасьці да ўсяго благога й распуснага, захавалі суцэльным ягоны духоўны склад. Ён не паддаўся спакусам злога сьвету й прайшоў праз нягоды жыцьця, не запляміўшы іхным брудам свайго адкрытага толькі прыгажосьці й хараству сэрца. Яго ніколі ня надзілі танныя размаляваныя менскія харашухі, якіх цэлая чарада заўсёды круцілася каля кожнае гульні ў клюбах і грамадзкіх дамох. Пасьля школы савецкае сапраўднасьці ведаў цану гэтых «бакханак», што лучылі службу выведкам з інтарэсам свайго грэшнага цела. Яго ня надзілі да сябе гучныя з прапагандовымі аншлягамі ўгодкавыя вечары або рэстаранныя спатканьні вакол заказаных загадзя столікаў, дзе пад гукі джазбандаў і плаўныя рытмы танцавальнага танго (тады гэта было на нейкі час дазволена, супраць «буржуазных касмапалітаў» яшчэ не вялося кампаніі), вялізарная армія «сэксотаў» вышуквала жывое слова, каб занесьці ягонага носьбіта ў сьпіс ненадзейных. А лучыў чалавек у гэты сьпіс, доля ягоная была ўжо вызначаная і ягонае зьнішчэньне ці выгнаньне ў далёкія месцы прымусовае працы станавіла толькі справу часу.

Ня ўступаў Кастусь у гаворкі аб апошніх падзеях, якія пачынаў заўсёды які-небудзь няўмеру настырлівы службовец перад групай тых, што раней прышлі на працу людзей. Дазнаньне ягонае яму падказвала, што нядобрае прарочаць гэткія гаворкі ўдзельніку, а мэта пачынальнікаў заўсёды тая самая - злавіць тых, якія думаюць інакш. І ня быў-бы той «сэксотам», каб не ўдавалася яму праўдай ці няпраўдай злавіць носьбіта «крамолы». Ён ведаў, што сябраваць таксама ня варта абы зь кім. Скрозь можа быць здраднік, нават і не зь перакананьня, а часьцей з мусу, пад страхам кары за недаказ, з «службовага абавязку» перад дзяржавай.

Усё гэта рабіла жыцьцё нясьцерпнай катаргай ня толькі там, у ясна прагалошанай няволі, але можа хіба яшчэ больш цяжкім тут, на волі, дзе нельга было ня толькі выказацца перад усімі, але нават з сябрам шчыра падзяліцца думкамі. Вось-жа таму й трымаўся Кастусь наводдаль ад усіх гэтых зводняў і спакусаў сьвету, аддаючы ўсяго сябе высьпяваным і вынашаным у глыбіні сэрца думкам, чытаньню клясычных прыгожых твораў. А думкамі ні зь кім не дзяліўся, хіба толькі з аднэй сваёй маткай і адным-адзінюсенькім сябрам, так як і ён - захаваным унутраным эмігрантам, дарма што жыў таксама ў сваім родным краі.