Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Перад зрокам Кастуся толькі тады паўстаў сапраўдны малюнак таго, што адбылося ў часе бамбардыроўкі. Абедзве цяжкія жалезныя брамы гэтак званага Каманданцкага будынку, праз які праходзіў шлях у вязьніцу зь места, былі пакашмачаныя й разламаныя. Сам будынак, дзе адбываліся допыты арыштаваных, рэгістрацыя й прыймо дакумантаў ад іх, зразаньне гузікаў з вопраткі й адбіраньне недазволеных рэчаў, дзе хавалася ўся турэмная дакумэнтацыя й зайходзілася турэмнае начальства, выглядаў пабітым і зруйнаваным. Рэшткі пабітай мэблі, ножкі сталоў і крэслаў, зьмяшаныя з абрыўкамі канцылярскіх папераў, валяліся тут-жа на двары зь левага боку, каля тае-ж каманданцкае будыніны. Там-жа ўзвышалася гара рознага іншага сьмецьця пасьля разьбітае дашчэнту турэмнае канцылярыі. На доле ляжалі пашпарты й вокладкі спраў зьняволеных.

«Вось-жа й ўгадзіў! Мусіць, добры цалок быў ды й, відаць, ведаў куды цаляць, калі лучыў якраз у самае зборышча турэмных катаў. Нябось, ня патрапіў-жа ён на вязьняў скідаць бомбы, а вось у самае гняздо нягоднікаў нацэліўся. А можа ён наўмысьле, каб даць нам змогу праз разьбітую браму на волю выйсьці, лучыў туды? Выпадкова гэта ці не, аднак ёсьць, відаць, вышэйшая Боская сіла, якая кіравала рукою гэтага лятуна, наўсуперак ягоным асабістым, праўдападобна, далёкім ад ідэялаў, жаўнерскім меркаваньням», - абагульніў для сябе бачанае Кастусь.

Гэтая думка надала ягонаму настрою крыху прасьвятленьня й падтрымала веру ў нейкі сэнс гэтых падзеяў. Яшчэ большае значаньне для Кастусёвага ўздыму мелі параскіданыя пашпарты, згорнутыя ў кучы падраныя папкі асабістых справаў вязьняў.

«Калі так, значыць - мажліва будзе ўцякаць. Бомба панішчыла дакуманты. Ніякіх сьпісаў арыштаваных цяпер няма. Палітычных ад звычайных крыміналістых цяпер ніхто не адрозьніць. Трэба будзе шукаць нагоды ўцячы яшчэ па дарозе, - наважана зацеміў сабе ў думках Кастусь. - Нельга-ж быць паслухмянаю жывёлаю ды ісьці, куды вядуць, каб недзе ў лесе па дарозе куля прыкончыла. А цяпер усё можа быць - час благі для іх і для нас. Хіба яны цяпер будуць разьбірацца ў тым, хто вінаваты, а хто - не? Можа за першым лесам дзе-небудзь у рове кулямётам скосяць усе нашы галовы. Тым больш, што да гэтага іх змушае маскоўскі загад ізаляваць усіх «сацыяльна-небясьпечных» і «ненадзейных». У гэтай сьпешцы ўсяго трэба чакаць. У іх заўсёды было правілам - лепш перавыканаць, чымся не давыканаць. Лепш расстраляць лішнюю сотню нявінаватых, чымся заставіць хоць аднаго жывым вінаватага або падазронага ў ненадзейнасьці. Даўно мінулі часы, калі дзеля апраўданьня хоць аднаго нявінаватага выпускалі сотні вінаватых. Сучасная ўлада рабіла заўсёды наадварот, а цяпер у вайну й падаўна. Уцякаць, толькі ўцякаць як мага хутчэй, хоць-бы дзеля маіх самотных старых».

У гэтай наважанасьці Кастусь яшчэ больш пераканаўся, калі пабачыў, што з галоўнага вязьнічнага будынку вывялі немаладую ўжо жанчыну, з зьвязанымі ззаду рукамі, правялі праз увесь турэмны двор і на вачох усіх скіравалі ў чырвоную камяніцу майстроўняў на ўзбоччы. Яна горка акінула ўсіх паглядам і з прызьнятай галавой зьнікла за дзьвярыма. За часінку вушы ўсіх прысутных людзей улавілі прыглушаны стрэл. Па часе адтуль выйшлі два канваеры, што былі зь ёю. Яны спакойна, як быццам пасьля звычайнае справы, узяліся за свае абавязкі па наглядзе за ўсімі іншымі. Натоўп зьняволеных стаяў у атупленьні. Кожны маўчаў і толькі яшчэ больш туліўся адзін да аднаго.

Усё новыя й новыя групы выводжаных з камэраў людзей далучаліся да вязьняў у двары. Сярод іх Кастусь пазнаваў дзе-каго. Былі там знаёмыя яму інспэктары з Народнага Камісарыяту Асьветы, выкладчыкі менскіх школаў, прафэсары з Беларускага Дзяржаўнага Ўнівэрсытэту, навуковыя работнікі з Акадэміі Навук. Кідаліся ў вочы інтэлігэнтныя твары, што неяк вылучаліся сярод агромністае грамады сялянскіх і работніцкіх абліччаў. Былі сярод іх і асобы ў вайсковых шынялёх. Зрэдку блішчэлі змарнелымі вачыма твары фаховых жулікаў. Бальшыню іх яшчэ ўдзень выпусьцілі на волю. І ўсім разам прышлося цяпер колькі гадзінаў таптацца на мейсцы, пераступаць з нагі на нагу, нечага невядомага й няпэўнага доўга чакаць пад адкрытым небам. Ужо даўно было зьвечарэла...

Змрок ужо накладаў свае сьцені нявыразнасьці на ўсё навакольле. Натоўп людзей ужо пашарэў і набываў аднаколернай аднастайнасьці. Ён ўсё больш і больш губляў тую пярэстасьць, якою вызначаўся пры дзённым сьвятле. Здалёк ён мог выдацца пабочнаму чалавеку якойсьці нярухомаю глыбаю, што невядома чаму прыстала да ўзбочыны турэмнага панадворку і творыць там якуюсь вялікую пляму на рудым пясочным доле. Паўночная палова неба адбівала ў сабе вялізарнае зарыва пажараў, якое стаяла над местам ўва ўсю шырыню небасхілу. Ружовыя пасмы клаліся на край сьветлых хмарынак і налівалі іх зыркай чырваньню. Сіняе яшчэ неба на поўдні з мільгаючымі зоркамі паступова зацянялася водблескамі агнёвых языкоў унізе й мяшалася з нявыразнасьцяй колераў неба над зруйнаваным будынкам. Але яшчэ ніхто ў натоўпе не ўяўляў сабе тога вогненнага пекла, якое тварылася ў месьце каля Траецкае Гары. Толькі калі людзей вывялі з турэмнага панадворку на вуліцу, па другі бок сьценаў, сталася відавочнаю вялікая трагэдыя нашага Менску.