Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Як толькі магло сягнуць вока ў далягляд, вялікія чырвоныя вогнішчы бушавалі над зямлёю й выкідалі ў неба з дымам і агнём людзкія набыткі. Чуўся моцны трэск, калі агню ўдавалася авалодаць новую будыніну. З боку агнявога мора несла гарам. Вуліцаю недзе ў няведам'е цягнуліся натоўпы спалоханых людзей.

Кастусь з трывожнымі думкамі ўглядаўся ў тое мора агню й думаў аб сваіх родных. «Што зь імі, слабымі й бездапаможнымі, у гэтым пякельным віры? Ці знайшлі яны ў сабе сілы й змогі выбрацца з гэтага д'ябальскага насланьня на грэшную зямлю? Каб хоць Бог даў ім нагоду выйсьці жывымі й непашкоджанымі з гэтае катастрофы».

Пачуўся загад ставаць па восем чалавек у шарэнгу. Абвясьцілі, што крок управа або ўлева будзе лічыцца спробаю ўцечкі. Вінаваты будзе расстраляны без папярэджаньня. Уперадзе рушылася аўтамашына з канваерамі й колькімі сабакамі. Па бакох былі таксама канваеры. Увесь этап крануўся зь мейсца й падаўся ўздоўж вуліцы Валадарскага ў кірунку на ўсход да нязнанага ніводнаму вязьню мейсца прызначаньня.

Над местам стаяла глыбокая ноч, калі калёна вязьняў мінула апошнія завулкі ўздоўж даўгога бітага шляху на ўсходняй акраіне Менску. Відаць было нібы ўдзень. Ці то ад бясконцага сьцягу зорак і месяца, якія, як і ў мірныя дні цяпер сьвяцілі быццам яшчэ з большым імпэтам, ці, магчыма, і ад зарава пажараў, якое ня выпускала з сваіх абдымкаў палову неба, неяк нязвычна вуліцы вышчарыліся й сталіся відочнымі кожнаму пешаходу сваім разварушэньнем. Дзе-нідзе збоку дарогу перагараджалі зваленыя на ходнікі тэлефонныя слупы. Каля вырванае бомбаю ямы ляжала забітая жанчына. На сьвежай жаўтавата-рудай гліне відаць былі згусткі крыві. Адкінутыя ўбок валасы былі ўтаптаныя ў глебу, а расплюшчаныя вочы з дакорам глядзелі ў дымнае неба, нібы ўпікаючы яму за вялікае няшчасьце.

Зьняволеным часта прыходзілася адыходзіць на край дарогі, каб даць магчымасьць праехаць грузавікам, поўным хатняга дабра высокіх савецкіх урадоўцаў, якія ратавалі свае сем'і. На кожным запынку шафёры лаяліся, выбягалі з кузаваў, крычэлі на пешаходаў. А народ тысячамі займаў усе дарогі, кіруючыся на ўсход. Жанчыны й мужчыны несьлі дзяцей на руках. Некаторыя яшчэ валаклі поўныя чамаданы. Шмат людзей сядзела на ўзбочынах дарогі і ў кустох уздоўж шляху каля сваіх большых клумкаў і, не знаходзячы ў сабе змогі адцурацца ўзятага з сабою дабра, з жалем паглядалі на сваю паклажу, што ўжо пасьпела адцягнуць ім рукі ды пазбавіць сілы.

Праз усю ноч ня было ніводнага бамбардаваньня, але ў ваччу кожнага стаяў неадступна страх і жаданьне як мага далей адыйсьці ад зазнанага ўдзень пякельнага выпрабаваньня. Былі моманты, калі на дарозе людзей назьбіралася гэтак шмат, што ўжо зьнікала выразная мяжа паміж вольнымі й этапам пад канвоем. Часам вольныя людзі на дарозе дакраналіся пляча таго ці іншага зьняволенага. І ўсе разам глыталі густы й ўедлівы дарожны пыл.

Тысячы ног гэтак узьбілі й перамалолі верхні пласт дарожнага глею, што ад хмары шэрае парахні ня відно было бітага шляху. Гаркавы пыл поўніў нос і рот, перасушваў горлы падарожным. Чыхаўка мучыла старых і малых, няспынна кашлялі й плакалі дзеці.

За ноч гэтак падбіліся ногі, што зусім ня слухаліся загадаў галавы. Часамі ў падарожных падкошваліся ногі. Родныя дапамагалі яму сыйсьці з дарогі на перапынак. Ня мелі такое выгоды толькі вязьні. Канваеры бясконца падганялі іх, загадвалі стала рухацца ўперад.

Кастусь ішоў спачатку ў сярэдзіне калёны. Але навага зьнікнуць з этапных шэрагаў ды згубіцца ў натоўпе вольных людзей змушала яго трымацца бліжэй да краю. Паступова ён апынуўся побач з чалавекам, за якім, здавалася, канчаўся шэраг. Гэта быў прысадзісты, на выгляд моцнага складу, стары. Але ад пылу й бегатні па дарозе ён пачаў здавацца й штораз цяжэй дыхаў. Гады бралі сваё. Пасьля турэмных выпрабаваньняў гэтая апошняя этапная дарога выйшла для яго найцяжэйшай. Ён часта запыняўся й хапаўся за левы бок, нібы дотыкам рукі стараўся дапамагчы збалеламу сэрцу. А тое пачало ўжо часьцей рабіць перабоі. Тады канваеры брыдкімі словамі, а пасьля й прыкладамі стрэльбаў падштурхоўвалі яго да паскарэньня хады. На гэты раз ён запыніўся неяк даўжэй звычайнага й запыніў на момант рух тых, што йшлі за ім. Канваер падбег падштурхоўваць. І на гэты раз не абыйшлося без адборыстага прыгадваньня маці. Стары, нібы ўпёршыся, стаяў і калупаў пальцам у носе. Гэта абурыла няўклюжага, з расьсечанай губою, канваера.