Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Малюнак разбурэньняў глыбака ўразіў Кастуся і ўпяршыню даў уяўленьне аб жахах вайны. Пасьля дзівіліся іншыя, і кожны злазіў назад сумны й утрапёны. Падзеі ўва ўсёй сваё жудасьці паўставалі ўва ўяўленьні кожнага. Усе адчулі, што вайна тоіць у сабе непрадбачаныя выпрабаваньні. Панурыя думкі скавалі ўсіх у бязнадзейнае маўчаньне.

Даўно мінуў поўдзень, а чаканага падмацунку гэтак і ня было. Недзе каля чацьвёртае гадзіны першы раз за дзень, людзей вывелі ў прыбіральню. Смурод і забруджанасьць давалі знаць аб тым, што ў турме не працавала каналізацыя, ня было вады. Звычайна асьветленыя калідоры, на гэты раз былі ў мроку. Турма была адрэзаная ад крыніцы электрычнага сьвятла. Праз вокны з прыбіральні ўсім яшчэ больш выразна паўстаў абраз нанесенага разбурэньня. У дамох чарнелі павыбіваныя шыбы вокан, тырчэлі шкілеты разбураных камяніцаў.

Неўзабаве зноў усе апынуліся ў камэры. Смага змушала марыць аб вадзе. У кожнага перасохла ў роце й на думцы было адно, каб глынуць якое вадзіцы. Гэта параджала абыякавасьць да падзеяў навокал. Цікавасьць да іх толькі крыху ажывіў пад вечар укінуты ў камэру сьвежы чалавек з волі. Яго толькі-што арыштавалі, як колішняга трацкістага. Яшчэ з гадзіну назад ён ішоў вуліцай, на якой жылі бацькі Кастуся. Ад яго Кастусь і даведаўся, што ярказ той бок вуліцы, які яго асабліва цікавіў, гарэў. Ад запальных бомбаў, скінутых на вайсковыя кашары ў Чырвоных камяніцах, насупраць Сьцяпанавага саду, загарэўся ўвесь той драўляны раён. Вецер гнаў агонь да Аляксандраўскай і Шырокай. Полымя пасоўвалася і ўздоўж аднаго боку вуліцы й дайшло аж да Сэмінарыі. А там на рагу якраз і жылі ў драўляным дамку ягоныя бацькі. Кастусь заціскаў нявагаю збуджаны боль. Перастаў распытвацца. Адылі чалавек яшчэ доўга апавядаў аб здарэньнях на вуліцах места. Гаварыў аб тым, як маладыя хлопцы ловяць падазроных асобаў і выдаюць іх за шпіёнаў, як асобаўпаўнаважаныя Службы Бясьпекі вядуць іх у завугольле й страляюць бяз суду й разбору. Апавядаў пра выпадак, калі ён сам выратаваў аднаго знаёмага, да якога прычапіўся хлапчук, што той нібы нятутэйшы й выклікае падазрэньне, ці не нямецкі шпіён ён. Толькі ўмяшаньне расказчыка й ягонае сьведчаньне, што ведае гэтага чалавека, як жыхара Менску, выратавала таму жыцьцё. Чалавек быў яшчэ дужым, з нерастрачанымі ў змаганьні са сьледчымі сіламі. Ягоная гаворка, відаць памагала яму пераадольваць горкую сьведамасьць свайго становішча. Ён яшчэ доўга стараўся займаць увагу сяброў па камэры апавяданьнямі аб масавых падпалах у месьце, што прыпісваліся нямецкім шпіёнам. Ад сябе ён ціхенька дадаваў, што бачыў адмысловыя камсамольскія й піянэрскія групы, што расплыліся па ўсім месьце з запальнымі матэрыяламі й, на адмысловы загад партыі, запальваюць буйныя дзяржаўныя будынкі. Ён сам бачыў, як хлопец і дзяўчына праз адчыненае вакно аблівалі памешканьне бэнзінаю й кідалі туды запаленыя сярнічкі. У іншым мейсцы школьнікі кідалі ў будынкі абмочаныя ў газе, палымеючыя скруткі бавоўны. І гэта тады, калі яшчэ з раньня меў моц загад усім выходзіць на працу, як звычайна. Ужо пасьля ранішніх і дзённых бамбардаваньняў і паўсюдных пажарах і забурэньнях, установам загадалі апавесьціць усіх службоўцаў, што яны мусяць зараз-жа й неадкладна, не заходзячы да хаты, выходзіць зь места й кіравацца на ўсход па Маскоўска-Смаленскай або Магілёўскай дарогах. Гэтак пачаўся вялікі выхад насельніцтва Менску на ўсход, далей ад небясьпечнага поступу вайны. Чалавек бачыў гэтыя ўцёкі народу скрозь на загрувашчаных дарогах. Яшчэ больш засмылела ў кожнага на сэрцы за лёс сваіх блізкіх у абнятым пажарамі пусьцеючым месьце.

Пад вечар, неяк перад самым захадам сонца, раптам адчыніўся ваўчок у дзьвярох, цікавае вока канваера агледзіла праз яго прыціхлых нявольнікаў. Затым упэўніўшыся, што ўсё ў парадку, канваер адамкнуў дзьверы й апавесьціў усім зьбірацца з рэчамі. За якіх пяць хвілінаў дзьверы ізноў расчыніліся, і ўсім было загадана выходзіць у калідор. Цьмяна мітусіліся сьцені, калыханыя агеньчыкамі некалькіх сьвечак на прыстасаваных да сьценаў умацаваньнях. Бледныя водбліскі ляглі на твары зганяных туды, няголеных, з клумачкамі або й бяз іх, розна апраненых людзей. Ад руху людзкога натоўпу калыхалася паветра, як п'янае ківалася полымя агаркаў. У шэрай цемені людзі выглядалі дзіўнымі зданямі з катакомбнага сьвету. Адылі доўга затрымвацца не далі. Было загадана паціху сходзіць па сходах уніз і шарэнгамі выходзіць на панадворак. Там усіх ставілі на правым баку турэмнага двара й вымагалі поўнае цішыні.