Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Толькі ў гэтай адзінай у сьвеце сям'і Кастусь мог гаварыць, што яму падказвала сумленьне, розум і сэрца. Яны зь сябрам удвох праседжвалі часамі за поўнач, знаходзячы супольныя тэмы й думкі. А калі-ні-калі наставала маўчаньне, дык і ў ім яны адчувалі адзінства пачуцьцяў. Іх аб'ядноўвала тое войстра-крытычнае ўспрыйманьне разбуральнае дзейнасьці ўрадавае, партыйнае палітыкі, што нявечыла й крышыла ўсе народныя ідэалы й перайначвала пабарбарску ўсё ад вякоў складзенае жыцьцё.

Чалавек губляў свой від, свой спосаб думаць, ставаўся дэталяй гаспадарча-партыйнае машыны. Моладзь не пераймала лепшых традыцыяў людзтва ад старшых. Чым далей, тым горш выглядала пэрспэктыва вынарадаўленьня. Дайшло да таго, што ўжо няма зь кім пагаварыць у цэлым месьце. Скрозь якіясь манэкены, што толькі ганяюцца за пасадамі ды здрадаю, падступствам і ўданьнем здабываюць сабе месца ў жыцьці. Дзе той, шуканы яшчэ Дэмасфэнам, чалавек? Калі дзе ён яшчэ й ёсьць, дык хіба толькі сярод тых старых людзей, што яшчэ дзесь пазахоўваліся там-сям у глыбіні беларускіх пушчаў, лясоў ці забалоцьцяў, быццам якіясь перажыткі далёкага «паганства» ці «дзікунства»... Гэткія ад часу да часу й зьяўляліся на балонках Язэпавых твораў, дарма што далёка ня ўсе яны пабачылі сьвет на друкаваных шпальтах часапісу або асобнае кнігі.

Абодвы яны разглядалі савецкую канстытуцыю, як вялікае ашуканства й зьдзек над народам, фігавы лісток, каб прыхаваць ад сьвету безьліч злачынстваў, што чыніла партыя. Абодвы балюча адчувалі поўнае нябыцьцё законнасьці й пашаны да правоў чалавека, бясконцае таптаньне ўсялякае чалавечае годнасьці.

Толькі ў творах заходня-эўрапейскае літаратуры, якая ў вельмі абмежаваным абсягу зьяўлялася ў перакладах на кніжнай паліцы некаторых бібліятэкаў або кнігарняў, яны й знаходзілі нейкую прадуху для свае духовае смагі. І таму было асабліва цікава падзяліцца думкамі што да знойдзенага там цікавага выказваньня аб чалавеку, сэньсе жыцьця, каханьні й сьмерці, - усіх тых праблемах, якія спрадвеку не пакідалі цікавіць чалавецтва й былі ўдзячнымі тэмамі літаратуры ўсюды на сьвеце, апрача гэтае дзяржавы. Тут гэтыя тэмы мусілі разглядацца толькі ў нейкім «соцыяльным пляне» й толькі ў сувязі зь іншымі праблемамі «соцыялістычнага будаўніцтва» й камуністычнае прапаганды. Таму й вытхлася наша літаратура ў гэтых немагчымых для вольнага духу ланцугох, што абярталіся поўнай няволяй чалавечае думкі.

Напару ім даводзілася даведацца аб якім-небудзь новым напрамку або думках у заходнім сьвеце толькі зь невялікіх урыўкаў, што прыводзіліся штатнымі крытыкамі-пагромнікамі ў артыкулах супраць Захаду.

Гэтак было з кнігай Андрэ Жыда «Вяртаньне з Савецкага Саюзу», зь якое газэта «Праўда» ў сваім пагромным артыкуле супраць аўтара, што не апраўдаў надзеяў, ускладаных на яго, як на спадарожніка, ды выказаў колькі шчырых думак аб заганах Савецкага Саюзу, падала некалькі цытатаў. Сярод іх была тая мясьціна, дзе пісьменьнік крытычна ставіўся да несвабоды думкі ў СССР і спасылаўся на прыклад стандартнага спосабу думаньня паводле ўзораў савецкае прапаганды ў колах маскоўскіх студэнтаў, на іхны жалю годны «аптымізм» і перакананьне, што яны - найперадавая моладзь сьвету й жывуць лепш за ўсю моладзь на сьвеце ды найшчасьліўшыя.

Чытаючы гэтую цытату, Кастусь падзяляў скептыцызм і праўду, якую паважыўся выказаць гэты, учора расхвалены за прыхільнасьць да саветаў, а сёньня гэтак злосна раскрытыкаваны як здраднік і рэнэгат, вялікі францускі пісьменьнік ды нават і сусьветны.

Толькі гэтымі цытатамі ён прамовіў сэрцу Кастуся больш, чымся цэлыя горы іншае літаратуры, і стаўся яму назаўсёды як свой родны, дарагі й блізкі аднадумец, даў адчуць, што не адны мы на сьвеце, ёсьць яшчэ порах у парахоўніцах змагароў чалавечага духу.

Праз гутаркі зь Язэпам, Кастусь з прыемнасьцю даведаўся, што гэтаксама адчуваў і думаў ягоны сябра, чытаючы гэтую-ж цытату ў тэй-жа інтэрпрэтацыі маскоўскае «Праўды». Быў зьдзіўлена задаволены адзначыць такое-ж успрыйманьне й згоду з тэй драбінкай крытыкі на адрас абагаўленьня Сталіна ў кнізе нямецкага пісьменьніка Фейхвангера «Масква ў 1937 годзе», выданай тады-ж у СССР.

Было ўзрушлівым даведацца, што гэтая-ж адзіная мясьціна ўразіла й Язэпа, які знайшоў, як і Кастусь, у ёй пацьверджаньне сваіх думак аб гэтым бессаромным, паўсюдным, аж да агіды абрыдлым падлыжніцтве пры званьні імя ката ўсіх народаў, якому на ўрачыстасьцях бясконца пляскаюць нават і тыя, што пры першай нагодзе ўзьвялі-б яго на першую шыбеніцу.