Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

- Мне абсалютна ясна, што плянавалі яны гэта ня дзеля дабра Беларусі або Ўкраіны... Мне гэтаксама ясна, што гэтыя дзяржавы разумеліся імі толькі як паслухмяныя буфэры ў іхных руках. Але ці не нагода гэта нам выкарыстаць гэтыя намеры немцаў на нашую карысьць і ўтварыць, напачатку хай і буфарны, але ўсё-ж дзяржаўны арганізм. Пасьля ўзгадаваньнем нацыянальнае сьведамасьці ў нашым народзе пастараемся дамагчыся, пры дапамозе заходняга дэмакратычнага сьвету й поўнае дзяржаўнае незалежнасьці, ужыцьцявіўшы тым самым вялікія ідэялы, запавяданыя нам Радай Беларускае Народнае Рэспублікі ў 1918 годзе, - скончыў досыць патэтычна Кастусь.

- О, дружа, дык ты гэта тут ужо цэлую праграму выклаў, а ўсё казаў, што не палітык. А я бачу - галава ў цябе працуе няблага. Дык вось, скажу табе, - ня веру я ні ў якія добрыя намеры немцаў да нас, Беларусаў. У ўсякім выпадку, не паверу, пакуль не пабачу. Кожны йдзе заваёўваць і захапляць сабе зямлю й дармовыя рукі. Калёніі ім патрэбныя, вось што. Дзеля нас яны ня будуць праліваць сваю кроў. А яшчэ хто, - немцы, гэтыя зайздрасьнікі да чужога багацьця. Я крыху памятаю іх у нас у 1918 годзе, - дзень і ноч абіралі нашу зямельку, грабілі, пакавалі ў вагоны й адсылалі ў свой ненажэрны «Дойчлянд».

- Ужо цэлыя стагодзьдзі іхнае прагавітае вока ўглядаецца ў гэтыя прасторы - на ўкраінскую пшаніцу ды на беларускае жыта, масла, сала й лес. Вось што ім трэба. І хоць і наш зьдзірца абдзірае нас да ліпкі, аднак ад зьмены зьдзірцы нашаму народу наўдачу ці будзе лепш.

- А што да калішніх філязофскіх практыкаваньняў былога эстонскага немца Розэнбэрга, дык гэта-ж, браце, толькі адна пісаніна. Практыка заўсёды выглядае іначай і аж надта ўжо розьніцца ад плянаў розных палітычных сябелюбцаў. Я думаю, ня варта ім даваць асаблівае веры. Ды, бачыш, маўчаць яны цяпер аб тым. Відаць, жыцьцё й падзеі падказваюць ім іншую тактыку. Удачы іхнае зброі маглі замарочыць ім галовы, і яны могуць аддаць перавагу перамогам мяча над развагамі цьвярозага розуму.

- Ня веру, браце, нікому. Хто ў гісторыі ня гуляў ужо на нашых прасторах, якімі толькі ботамі не тапталі нашыя палеткі, але нешта ня ўспомніць, каб быў хто сярод іх нашым дабрадзеем.

- А ці ня ведаеш ты, што Напалеон прыйшоўшы да калішняе нашае сталіцы, Вільні, згадзіўся аднавіць нашую старую дзяржаўную форму, - Вялікае Княства Літоўскае, як зусім асобнае й незалежнае ад адноўленага ім яшчэ перад тым у Варшаве Каралеўства Польскага? Відаць, Напалеон быў добра паінфармаваны пра мінуласьць нашага краю, калі не дазволіў польскім прэтэнзіям улучыць яго ў Польшчу.

- Але, гэта было. Не пасьпела аднак яно ў поўнай меры зрэалізавацца з прычыны вельмі кароткага часу й пасьпешнага адыходу французкае арміі. Дзеля таго яшчэ рана казаць, ці меў-бы наш народ якую карысьць ад пераданьня ўлады ў Беларусі мясцовым магнатам, у бальшыні спалячаным. Ды ў гэткай дзяржаве ўсё адно не абышлося-б без барацьбы з польскімі тэндэнцыямі валадарнага магнацтва. Ня думаю, каб там хадзіла аб аднаўленьне парадкаў з часоў слаўнае Альгердавае пары, калі беларуская мова была ўрадава абвешчаная за дзяржаўную і ўсе пісары павінны былі пісаць беларускай мовай, пра што сьведкам - ведамы Статут Літоўскі.

- Беларуская мова была дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім ня толькі ў часе Альгерда, але аж да канца семнаццатага стагодзьдзя. А што да магнатаў, дык усюды, дзе пры помачы Напалеона паўставалі новыя, або аднаўляліся старыя дзяржавы, касавалі прыгон і заводзілі, як на той час, дэмакратычныя дачыненьні. Праўда, у гэтым часе беларускія магнаты гаварылі міжсобку па-польску або па-француску, але з гледзішча палітычнага яны заставаліся беларускімі патрыётамі. А як беларускія паны, у тым ліку й магнаты, ставіліся да вызваленьня сялян ад прыгону, відаць з таго, што некаторыя зь іх тады звольнілі сялян ад прыгону. Апрача таго, перад трэцім падзелам, беларуская дэлегацыя да французкага рэвалюцыйнага ўраду абавязалася ад імя ўсіх паноў звольніць у незалежнай Беларусі ўсіх сялян ад прыгону.

- Гм, калі так, дык, значыцца, ня было так блага, ды ўсё гэта толькі гістарычныя рэмінісцэнцыі, благія ці добрыя, але на сяньня - толькі фікцыі. Сяньня кіруюцца ня былым блескам калішніх дзяржаваў, а сяньнішнімі патрэбамі й інтарэсамі. Але я з табой часткава згодзен, што сытуацыяй трэба будзе карыстацца, каб нават і ў благіх абставінах зрабіць нешта лепшае для агульнага дабра. Ды сяньня яшчэ цяжка азначыць, што гэта за абставіны будуць.