Андрэй Федарэнка - Шчарбаты талер

Не паспела схавацца за паваротам ракі лодка з дзедам Макарам, як Міхал, радасны, загадаў Чэсю:

— Ты казаў, што прыхапіў з сабою талер і копію бяросты,— давай, нясі хутчэй сюды!

— Міхал,— той глядзеў на сябра з насцярогаю,— ды растлумач, што з табою?

— Нясі хутчэй, зараз даведаешся. Зараз і з табою тое ж будзе.

Чэсь кінуўся да шалаша. Прынёс.

— Найперш адкажыце,— урачыста пачаў Міхал,— як будзе «клад» па­беларуску?

Хлопцы задумаліся. Змітрок паглядзеў уверх, нават злёгку пастукаў сябе па галаве, паказваючы, што ведаў, але забыўся. Чэсь хутчэй успомніў:

— Скарб.

— А тут як напісана?

Схіліліся над копіяй бяросты.

— Ну і што? — усё ніяк не мог даўмецца Чэсь.— Тут напісана «СLAD» — «КЛАД». Ты хочаш сказаць, што французскі афіцэр павінен быў напісаць па­беларуску, «СКАРБ»? — пасміхнуўся ён.

— Дарэмна смяешся — акурат гэта я і хачу сказаць. Гэтае слова трэба перакладаць не з рускай і не з французскай моў, а з беларускай. Клад — ніякі не скарб, а ўсяго толькі кладкі. Француз пачуў, як мясцовыя жыхары называлі тое месца, так і выдрапаў яго на бяросце, толькі лацінскімі літарамі. Разумееце? Тут гульня слоў, з­за гэтага так доўга і золата не могуць знайсці, бо нікому ў галаву не прыходзіць: як гэта так, каб амаль дзвесце гадоў назад еўрапеец, француз, мог скарыстаць мясцовую гаворку і менавіта беларускім словам зашыфраваць свой план на бяросце!

Зміцер моўчкі паціснуў Міхалу руку, тады сказаў проста:

— Малайчына ты,— але нават па голасе яго адчувалася, што яго павагі да Міхала яшчэ паболела.

Затое Чэсь, здаецца, і не здзівіўся, і не ўзрадаваўся.

— Гэта яшчэ трэба даказаць,— прабурчэў ён, узіраючыся ў копію бяросты. На самай справе яму было проста зайздросна. Як жа ён сам, вясковы хлопец, беларус,— і не здагадаўся раней за Міхала! Тады, магчыма, і Аксана зусім інакш да яго ставілася б...

Міхал усё яшчэ быў як п'яны ад свайго адкрыцця. Чэсевыя словы ён пакінуў без адказу.

— Помніце, я ездзіў у горад, званіць Аксане? Дык вось, падыходжу я да хлопчыка з дзяўчынкаю, недзе нашых гадоў, пытаю, дзе краязнаўчы музей? Па­руску, вядома, пытаю. А яны мне адказваюць чыста па­беларуску! Уяўляеце, гарадскія!

— Я ведаю такіх,— пацвердзіў Зміцер.— Гэта з беларускай гімназіі.

— Я ўсё збіраўся прапанаваць вам зрабіць тое самае — пачаць гаварыць толькі на роднай мове. І сам пачаў вучыцца... вось размаўляю з вамі, а ў галаве перакладаю, як гэта можна сказаць чыста па­беларуску...

— Добра,— перапыніў Чэсь.— Калі табе паверыць, і клад — гэта папраўдзе клады, дык тады яшчэ больш усё заблытваецца. Раней мы думалі, што дзе крыжык, там і золата. А цяпер? Атрымліваецца, клад — гэта не скарб?

— Ніякі не скарб,— упэўнена адказаў Міхал.— Шукаць яго трэба ў любым іншым месцы, толькі не там, дзе крыжык. Няўжо вы не зразумелі? Крыжык — гэта не канец, а пачатак. Помніце, Аксанін тата расказваў, што на тапаграфічных картах абавязкова павінна быць прывязка — арыенцір? Крыжык і слова «КЛАД» — кладкі — і ёсць толькі прывязка. А ўсе шукалі не з таго боку, не з пачатку, а з канца.

— Хітры француз! — пакруціў галавою Змітрок.— Надзейную прывязку выбраў! Калі б, скажам, арыенцірам было якое дрэва, дык яго спілаваць могуць, калі камень — маглі б прыбраць і звесці куды­небудзь... А гэтыя дубы праляжалі ў вадзе, на адным месцы, столькі гадоў, і нічога не сталася ім — яшчэ мацней, відаць, зрабіліся.

— Дубы з ракі таксама маглі б выцягнуць,— запярэчыў Чэсь.— Гэта проста шчаслівы выпадак, што яны захаваліся. Але добра, нават калі па­вашаму, я ўсё адно не разумею — чаму тут радавацца? Ну, ведаем мы прывязку, далей што?

— Прыкладзем да копіі бяросты талеры, абвядзем контуры і ўбачым маршрут, па якім рухаўся француз,— адказаў Міхал.— Дзе скончыцца контур апошняга талера, там і скарб.

— А ў нас ёсць гэтыя талеры? Ты ўпэўнены, што Аксана раздабыла трэці? Мы нават не ведаем, ці прывезла яна свой!

— Калі не прывезла, нічога страшнага,— сказаў Змітрок.— Маршрут можна ўгадаць зусім без талераў. Француз дзе пахаваны? У нас, у Паплавах. Ад кладак да Паплавоў кіламетраў восем — дзесяць, вось на гэтым адрэзку дзесьці золата і прыхавана.

— Я таксама думаю,— кіўнуў Міхал.

— Ды француз мог ісці ад гэтых кладак на ўсе чатыры бакі! — не здаваўся Чэсь, які ніяк не мог прымірыцца, што ў яго перахопліваюць ініцыятыву разгадкі.— Ён мог схаваць скарб за дваццаць кіламетраў да Паплавоў, у любым месцы — хоць бы вось тут, на нашым паўвостраве, ці вунь у лесе на тым беразе. А потым зашыфраваў гэтае месца на бяросце, павярнуўся на сто весемдзесят градусаў і пайшоў у Паплавы, дзе яго і падабралі, знясіленага!