Вячаслаў Адамчык - Голас крыві брата твайго

— Кажаш, чэпяцца,— Юзік падрапаў сваю калматую пад зашмальцаванай кепачкай голаў.— Можа, і сама трохі вінавата?

— Як гэта? — адступілася Хрысця і паглядзела на яго не злую адвіслую губу. Смешная была гэтая адтапыраная, трохі патрэсканая губа.

— Нябось на іх зіркаеш?

— Каб яны павыдыхалі, як я...

— Яны не павыдыхаюць, а цябе во высушылі.

— Баюся я іх.

— Дзіва што, цэлая зграя салдатні. Чаго там — зраблю табе зашчапічку.

А назаўтра прынёс і прыбіў да дзвярэй медную з круглым замочкам, з якога высоўваліся два доўгія язычкі, няхітрую засавачку.

— Дзе ж яе ўзялі? — здзівілася Хрысця, пазіраючы як дзядзька Юзік адчыняе, то зачыняе гэтую засавачку, круцячы за папярочны язычок — правярае, ці добра зрабіў.

— Дзе ўзяў, пытаеш? Адняў ад адных дзвярэй і прыставіў да другіх. А табе ёсць чым зачыніцца, то і зачыняйся.

I калі яна зачыніла дзверы, шчоўкнуўшы гэтай меднай засавачкай, з калідора ўжо загаварыў:

— Усё ж замкі ад добрага чалавека, ад ліхога спасу няма.

Хрысця азіраецца на медную засавачку і думае — не, усё ж нейкі ратунак ёсць. Нават не страшна цяпер, калі за дзвярмі стаіць рогат і гэты невядомы для Хрысці крык:

— Mützen ab! Augen links! Achtung! [9] — Шапкі зняць! Раўненне налева! Смірна! (ням.).

Хаця Хрысця ўжо тое-сёе з нямецкай гутаркі ведае. Разбірае ўжо, што значыць іхняе schnell (хутчэй), auf (устаць), Haus (хата), Tisch (стол), Tuch (хустка). Ведае, як кажуць на воду, на крэсла, на падлогу. Можа нават па колеры абмундзіравання распазнаць, што за войска — дзе танкісты, лётчыкі ці пяхота. Бачыць ужо, што закарвашы іхніх фрэнчаў ды порткаў таксама розныя, як розныя і канты — то жоўтыя, то зялёныя. Ведае, як і называюцца яны па-нямецку — Uniformvorstoß — толькі вымавіць не можа. Ой, колькі ўжо ўсяго нагледзелася. Дзіва што, другі год у шпіталі. Спярша была пры дзецях, што прывезлі сюды з Расіі яны ж, немцы, якраз у першую халодную зіму,— мурзатых, абадраных, у вялікіх, часам не па назе валёнках, у смешных, з апушчанымі вушамі і рваных, нібы падзяўблі вароны, шапках. Меншым было не больш як па гадкоў сем, старэйшым — па чатырнаццаць. Большыя, наймаючыся ў пастухі, разышліся па вёсках, меншыя ж — жабравалі па Дварчанах: стануць пры веснічках перад хатаю, працягнуць худыя мурзатыя ручкі і жалосным, тоненькім галаском просяць: «Подайте, ради Христа!» Той-сёй, убачыўшы гэтакую нэндзу ды бядоту, вядома, падаваў. Які бурак, картоплю ці жменьку крупы прыносілі ўсе, хто рабіў тут, у шпіталі. Прыносіла і яна, Хрысця, дзелячыся ўжо тым, астатнім, што ў самой было. Хоць якое там было ці ёсць — у шкапчыку ды паграбку ходзіць адзін вецер. У тую ж зіму дзяцей разам з дзвюма кабетамі, што прыглядалі за імі, недзе вывезлі. Была і трэцяя, Глаша, але яна асталася тут — выйшла замуж за паліцыянта. Як і астаўся хлопец, наняўшыся ў пастухі да дварчанскага дзяка. Астатніх, што разбегліся па вёсках, ніхто і не шукаў..

Праз тыдзень прыехаў высокі ў пазалочаных акулярах немец. Бліскаючы выпуклымі шкельцамі, аглядзеў гэтыя два дамкі, што і да вайны былі пад бальніцаю, загадаў усім, хто тут рабіў, вярнуцца назад і, папраўляючы свае пазалочаныя акуляры і разглядаючы ўсіх, сказаў чысценька апратаць будынкі і пасыпаць карболкаю. Тры жаўтлявыя папяровыя мяшкі яе прывезлі ўслед за немцам... А праз тыдні два да бруднай, размешанай вясновай гразёю дварчанскай платформы падагналі санітарны цягнік і з вагонаў у крытыя машыны пачалі выгружаць раненых немцаў — са Смаленска сюды, у Дварчаны, перабраўся вайсковы шпіталь.

Для Хрысці стала нібы і лепш — пачалі плаціць нават трыццаць марак, а перад іхнімі святамі выдаваць белаваты, мусіць, з дамешкам аўсяной мукі, хлеб, яблычны мутна-жоўны мармелад, сухарыкі і нават цыгарэты. Гэтую брыду яна бярэ ўжо дзеля мужчын з качагарні — там жа не толькі дзядзька Юзік, там яшчэ за сваім столікам пад нізка навіслаю на скручаным дроце электрычнаю лямпачкаю горбіцца, прыставіўшы да вока начэпленую на гумку чорную лупу і ўзіраючыся ў разабраныя, без накрывачак, з кветачкамі медных калёсікаў наручныя гадзіннікі, высахлы, занэнджаны Сулін мужык, яшчэ не расстраляны немцамі. Яго знайшлі тры тыдні назад у схроне пад падлогаю дома: некалькі будынкаў, дзе было гета, разбіралі цяпер на дровы. Нехта нібы дзеля жарту шукаў «жыдоўскае золата», палез у пограб і натрапіў на схрон.

Не верылася, што, замураваўшы сябе, мог праседзець чалавек ажно паўгода ў цёмным пограбе. А што еў?.. Але ж, кажуць, і вады і сухароў сабе назапасіў.

Як жа ж не знайшлі, не выпаралі яго паліцыянты з жандарамі? Яны нават з печы выцягнулі аднаго хлопчыка. У пограбы ды сутарэі пускалі сабак ды кідалі гранаты, калі выганялі яўрэяў з гета за чыгуначную станцыю, у даўнейшы кар’ер, што наўкруг аброс маладым хвойнікам.