Сергей Балахонов - Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)

Падчас паўстання 1830–1831 гг. сакральныя пчаляры сваёй галоўнай задачай бачылі супрацьдзеянне карным атрадам бакоў, якія ваявалі тады паміж сабой. Найбольш лютымі сярод апошніх былі паўстанцкія фармаванні Вінцэнта Матушэвіча і атрады казакоў ды чаркесаў пад камандаваннем Пятра Вярзіліна. Іх узаемная люць нярэдка абрыналася на тых, хто трапляўся пад гарачую руку. Што адзін, што другі бачылі свет выключна чорна-белым і патрабавалі ад жыхароў заходніх беларускіх губерняў засведчваць сваю грамадска-палітычную прыхільнасць. «Ты ці з Польшчай, ці з Масквой – трэцяй дарогі няма», – любіў паўтараць Матушэвіч. [182]«Никому не позволено быть черкесом иль поляком, не возлюбив прежде любовью могучей императора российского», – сцвярджаў у сваю чаргу Вярзілін. [183] Kowalczyk D. Katy narodu polskiego. Lwów, 1863. S. 106. І вось у такога кшталту шчамлётках сакральным пчалярам даводзілася рабіць усё магчымае і немагчымае, каб зберагчы сябе і носьбітаў даўніх крыўскіх традыцый. «Дзе матусэвічы і вярсіліны, для сваявіцы няма на’т шчыліны» – яскравая пчалярская прыказка з таго часу. [184]

Буйны інцыдэнт адбыўся ў траўні 1831 г. на пасецы ў наваколлях вёскі Жупраны Ашмянскага павета. Атрад чаркесаў спытаўся ў пчаляра: «Ты за царя батюшку аль за мерзких полячишек?», на што атрымалі сумленны адказ, падобны на рытуальную формулу: «Я ні мала, ні многа за сівога Бога, за крывых пчол, за сваявіцы удол». Чаркесаў гэта раззлавала і яны паспяшаліся схапіцца за шаблі, каб пасекчы пчаляра. Але, як паведамляе сведка падзей «во мгновение ока в руках оного оказалась огромная жужжащая дубинка». Карнікі адразу і не зразумелі, што «дубинку сию составили быстро собравшиеся в руках хозяина пчелы. И когда первые приблизились с саблями наголо к пасечнику, оный огрел их и лошадей, что были под ними, пчелиной дубинкой. От удара и острых пчелиных жал произошло падение, ставшее поводом для общей сумятицы. А понеже пасечник ни на миг не прекращал махать оной грозной дубинкой, то во времени скором смешались в кучу кони и люди, застонав от многих ран». [185] Заварной Ф.И. Мои белорусско-литовские приключения. Симбирск, 1877. С. 100–105. Джаленне прычыніла чаркесам істотную шкоду, але не падзейнічала ў сэнсе навяртання ў беларушчыну. Ім давялося ганебна адступіць, а пчолы з пагрозлівым гудзеннем дзесяць вёрстаў суправаджалі іх адступленне. Магчыма, таму карнікі так і не наважыліся на акцыю адпомсты.

Сакральныя пчаляры стаялі каля вытокаў антыалкагольнага руху, які разгарнуўся ў Беларусі сярэдзіны ХІХ ст. У многіх вёсках узніклі таварыствы і брацтвы цвярозасці. Вяскоўцы, а пазней местачкоўцы і нават гараджане публічна і добраахвотна давалі зарок не піць ніякіх алкагольных напояў. Антыалкагольны рух разгарнуўся вельмі імкліва і масава, што царскія чыноўнікі былі ў збянтэжанасці. [186]А «крепкие хозяйственники» сталі біць у звон, патрабуючы разабрацца з прычынамі адмовы сялян да алкаголю. Губернатары і іншыя чыноўнікі «западных губерний» мусілі пісаць у Пецярбург, паведамляючы, як катастрафічна падаюць прыбыткі адкупшчыкаў, казна зазнае страты, а «одновременно с уменьшением пьянства наблюдается значительный подъем самосознания населения». Магчыма, што апошняя акалічнасць хвалявала царскія ўлады ў найбольшай ступені. Імператар Аляксандр ІІ нават выклікаў «на каберац» і некалькі гадзін пясочыў віленскага генерал-губернатара Уладзіміра Назімава на прадмет скасавання таварыстваў і брацтваў цвярозасці. Спачатку вырашылі дзейнічаць пры дапамозе правакацый і «угаворванняў».

Пачалася магутная прапагандысцкая кампанія, якая даводзіла, што ўжыванне алкагольных напояў ёсць вельмі карысным, асабліва для людзей фізічнай працы. «Хочешь пахать, как могущественный бык? Сие весьма просто! Выпи сидра белорусского особого да водочкой русской закуси!» – заклікала тагачасная рэклама, [187] Пятковский А. Из истории русской рекламы. Москва, 1998. С. 76. а «крепкие хозяйственники» з разлікам, што п’янства неўзабаве вернецца, сталі апускаць цэны на сядзёр і гарэлку. Іншым разам агенты «хозяйственников» развозілі алкагольныя напоі па вёсках і ставілі цэлымі вёдрамі на вуліцах, спакушаючы тых, хто даў антыалкагольны зарок. Аднак людзі аддавалі перавагу мёду крывых пчолаў і разнастайным напоям на яго аснове. Ніжэйшыя сельскія чыноўнікі пагражалі сялянам расправай.

Але справа на карысць царскіх уладаў і іх гаспадарлівых лёкаяў так і не вырашылася. Тады Аляксандр ІІ кінуў супраць таварыстваў і брацтваў цвярозасці войскі, надаўшы генералам надзвычайныя паўнамоцтвы. Антыалкагольны рух беларускага народа мяжы 50-60-х гг. ХІХ ст. быў брутальна прыдушаны шпіцрутэнамі, мардабоем, арыштамі, вайсковым трыбуналам. 780 беларускіх актывістаў гэтага руху выслалі ў Сібір. [188]Дзве трэці з гэтай колькасці складалі сакральныя пчаляры. Пасекі большасці з іх у выніку заняпалі або былі перафарматаваныя новымі гаспадарамі за кошт замены пчаліных раёў раямі з унутраных расійскіх губерняў. Цікава, што пік барацьбы расійскіх уладаў з таварыствамі і брацтвамі цвярозасці супадае з часам, калі Галоўнае ўпраўленне цэнзуры пастанавіла «не допускать употребления польского алфавита при печатании сочинений на белорусском наречии» (26 верасня 1859 г.). [189] Пачынальнікі: з гісторыка-літаратурных матэрыялаў ХІХ ст. Мн., 2003. С. 135–136. Ва ўмовах шырокага панавання лацінкі польскага ўзору для пісьма па-беларуску гэтая пастанова фактычна выглядала як забарона беларускамоўнага друку. «Пчаляра ў Сібір, а мову набакір», – трапна адлюстравала сітуацыю народная прыказка. [190] Лісічонак Б. Беларускія прыказкі і прымаўкі паловы ХІХ веку. Вільня, 1929. С. 10.