Сергей Балахонов - Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)

Пашырэнне хрысціянства на нашых землях прыводзіла да сутыкнення з язычніцкай культурнай традыцыяй. Згаданы вышэй выпадак з «Полацкай пчалой» з’яўляецца, хутчэй, выключэннем, чым правілам. Крыўскае сакральнае пчалярства разглядалася пашыральнікамі новай рэлігіі ў адным шэрагу з ідалапаклонствам, ахвярапрынашэннямі, адзначэннем язычніцкіх святаў. Развядзенне крывых пчолаў рабілася ўсё больш складаным заняткам. Адкрытае адпраўленне абраду далучэння нованароджаных да традыцыі паступова станавілася праблематычным. Але поўнага занядбання традыцыі так і не адбылося. Тое, што раней было яўным, спакваля пераходзіла ў разрад прыхаванага, існага паралельна хрысціянскай культуры.

Пра няпростыя стасункі сакральнага пчалярства з хрысціянствам сведчыць, напрыклад, народная легенда «Царкоўка», занатаваная ў пачатку ХХ ст. у вёсцы Хоўбні Горацкага павета. У ёй апавядаецца, як у «даўнія-прадаўнія часы» пасварыліся поп Кузьма і пчаляр Лявон. Прычынай іх сваркі стала тое, што поп «угаварыў-умалёгаў цара Ладыслава» падпісаць свой «царскі вуказ», якім загадвалася на месцы пасекі Лявонавай «паставіць царкоўку дубовую». Пчаляр «вуказу» падпарадкаваўся, пасеку перанёс «кудысь за балота», але на папа «закалец меў» (таіў зло). Поп, атрымаўшы жаданае, не перастаў «гадзіць» пчаляру: «то балота падпаліць, то гаць разбурыць». Пчаляр, як сказалі б сёння, рабіў асіметрычныя адказы: падсылаў да папа пчолаў, падкідваў яму бочку з мёдам, але ўсё дарэмна. Толькі пчолы падляцелі джаліць Кузьму, як «ударыў траскучы мароз пасярод лета». Толькі поп збіраўся сербануць мёду з Лявонавай бочкі, як у хату забегла «сівая кабыла», перакуліла пасудзіну, пабіла яе капытамі, «дый яшчэ і яблыкаў конскіх у разліты мёд накідала». Тады пчаляр праз іншага чалавека ахвяраваў царкве воску. З воску служкі вырабілі свечкі, якія не толькі «задурманілі» прыхаджан, але і «царкоўку спалілі». Легенда не паведамляе пра падзеі пасля пажару, не робіць ніякіх высноў і не дае маральных ці іншых ацэнак персанажам, але дае даследчыкам вялізнае поле для інтэрпрэтацый. [68]

Сыход сакральнага пчалярства ў падполле спрычыніўся да аслаблення абароназдольнасці дзяржаўных утварэнняў Старой Беларусі. Калі ў Х—ХІ ст. большасць ваенных паразаў нашых продкаў адбывалася ўзімку (фактычная, а не каляндарная зіма) – у час сну крывых пчолаў, то ў наступныя стагоддзі ворагі сталі наважвацца прыходзіць на нашы землі і ў цёплыя паравіны года, ведаючы, пра адсутнасць ранейшай колькасці пчаліных рэзерваў старабеларускіх войскаў. Аднак і ў невялікай сваёй колькасці крывыя пчолы дапамагалі адужаць непрыяцеля. У адной з легенд тураўскага Палесся расказваецца пра чужынскага князя Казлабарода, які захапіў горад Галацічаск, запраторыў у астрог тамтэйшага ўладара Багуміла, каторы акурат збіраўся жаніцца на прыгажуні Святохне. Казлабарод забраў яе за нявесту і адправіўся вянчацца. Але паколькі не ведаў дарогу да царквы, то (увага!) пераблытаў з ёю пчаліны вулей, дзе быў «пераджалены з галавы да пят» і «з галавы да пят нашым стаў», адмовіўся ад шлюбу, вызваліў князя Багуміла з астрогу, пайшоў разам з ім супраць іншых чужынцаў, якія гразіліся вайною. [69]

У быліне «Русские богатыри и Лихо Одноглазое» (запісана ў Кіжах у ХІХ ст.) згадваецца пасека ў «пределах литовских», дзе «беда приключилась» з «воинством русским», якое з «напущенья Лиха Одноглазого» раптам «путь свой и дорогу перепутали».

Як бачым, для невядомага аўтара быліны, паняцці «крывіцкі» і «літоўскі» з’яўляліся тоеснымі. Што тычыцца Мянеска, то захавалася паданне, дзе ён мае пэўнае дачыненне да крывых пчолаў. Згодна з паданнем у адно лета, калі Мянеск быў яшчэ зусім малады, пчолы зрабілі так шмат мёду, што ён выліваўся на зямлю і запаўняў сабою лагчыны, утвараючы азярцы. Адно з утвораных азёр было вельмі вялікім, і Мянеск «дзеля свайго зухвальства» нырнуў у мёд і стаў купацца, а як «адныраў ды адкупаўся, то стаў непрыступны і для мяча, і для стралы, і для іншага ўсякага ўзбраенства». Аднак зухвалец не заўважыў лісток ляшчыны, які прыклеіўся яму на карак. Той лапічак застаўся на яго целе адзіным паражальным месцам. Як і ў іншых вядомых гісторыях з падобным сюжэтам, у гэтай легендзе Мянеск завяршае свой жыццёвы шлях праз тое, што «страла лютага ворага – немца-крыжака ці татарына – лучыла яму ў карак». Цікава, што гаворачы пра ранейшыя выпадкі пагрозы карку Мянеска, паданне згадвае «пчолку-крывічолку», якая сядала на шыю зухвальцу і тым самым змушала яго рушыць з месца, што было дастатковым, каб варожая страла праляцела міма. У апошні ж раз «пчолка-крывічолка» не дапамагла, бо «стаялі халады, завеі, снежань». [71]У паданні яўнае змяшэнне гістарычнай храналогіі, калі сучаснікамі міфічнага заснавальніка Менска становяцца крыжакі і мангола-татарскія заваёўнікі. Аднак і ў гэтым храналагічным награмаджэнні магчыма разгледзіць некаторыя супадзенні з гістарычнымі рэаліямі.