Алесь Шашкоў - Ціхая Лань

У гэту ціхую, цёплую ноч, не дачакаўшыся раніцы, Крамнёў, безнадзейна махнуўшы рукою, пакінуў свой пост. Хопіць. Трэба ісці. !сці хоць куды, але больш не сядзець на гэтай знявечанай выспе. Вялікае партызанскае войска — не іголка ў стозе сена, дзесьці, калі шукаць, знойдзеш...

II

Яны ішлі ўжо трэція суткі, і трэція суткі нідзе не сустрэлі ні душы. Зямля нібы вымерла, нібыта пранёсся па ёй шалёны смерч, які знішчыў не толькі ўсё жывое, але нідзе не пакінуў і мёртвых.

Спачатку, баючыся наскочыць на засаду, Крамнёў выбіраў мясціны глухія, абмінаў кожны населены пункт, кожны хутар ці леснічоўку. Потым усё тая ж трывога пацягнула яго да чалавечага жытла. Дзе яны, людзі? Куды падзяваліся? Не скрозь зямлю ж усе праваліліся! I, адшукаўшы на карце-двухвёрстцы невялікую вёску, вырашыў пранікнуць туды.

Гэту вёску з дзіўнай назвай Бабцы капітан ужо троху ведаў. Аднойчы, яшчэ да вайны, занёс яго сюды чорт у пошуках рыбацкага шчасця. Сам бы ён, відаць, не трапіў сюды ніколі, калі б не стары рыбак Рыгор Вайцёнак, які ведаў кожнае азярцо і кожную рачулку на сто вёрст наўкол і які быў упэўнены: чым далей ад родных мясцін азярцо ці рачулка, тым большы шанц знайсці там самыя неверагодныя рыбацкія прыгоды.

Прыгод яны тады і сапраўды знайшлі тут нямала, ледзь выбраліся з лабірынта гнілабокіх рачулак, «старыкоў», крыніц і крынічак, што спляліся, пераблыталіся паміж сабою на зарослых лазою бяскрайніх мокрых лугах, і дзе нельга было разабраць, адкуль што выцякае, куды ўпадае.

Ну, а рыба... рыбу на юшку далі вясковыя хлапчукі, што сваімі штанамі лавілі печкуроў у нейкай праточнай канаве...

Трапіў ён сюды і яшчэ раз, але ўжо не з вудай, а з аўтаматам у руках. Трапіў з групай разведчыкаў, калі шукаў «шчыліну», праз якую можна было б праціснуцца цэлай брыгадзе, выйсці з фашысцкай блакады.

...Ці мала вёсак пабачыў Крамнёў-журналіст, Крамнёў-пісьменнік, нарэшце, Крамнёў-разведчык за 25 год свайго жыцця, а ці многія з іх засталіся ў памяці? А вось Бабцы...

Цікавая вёска Бабцы! Хаты — у адну шарэнгу, нібы салдаты на вячэрняй паверцы, усе — пад гонтай, усе — з таўшчэзных сасновых бярвенняў, усе — вокнамі на раку, глухой сцяной — на багатыя сады і агароды, на цёмна-сіні, амаль чорны стары бор, які стаяў тут жа, за садамі і агародамі.

Адгароджаныя ад усяго свету ракой і гэтым старым чысценькім борам, які, ведаў Крамнёў, неўзабаве зліваўся з глухой пушчай, Бабцы жылі сваім асобым і, калі верыць легендзе, незвычайным жыццём. Казалі, што калісьці даўно, адразу ж пасля Напалеона, у гэтым месцы пасяліліся ўдовы салдат, што загінулі ў бойцы з французамі. Надзяліў іх зямлёю і хатамі багаты мясцовы князь, кутузаўскі генерал. Вось з таго часу на беразе Ціхай Лані, у глухім куточку беларускай зямлі, і адрадзіўся... матрыярхат. Жанчыны, гаспадыні добрых хат і багатых надзелаў, самі выбіралі сабе мужыкоў, і ні адна дзяўчына не мела права выходзіць замуж у чужую вёску. А «лішнія» бабцоўскія хлопцы заставаліся «парабкамі» ці ішлі, куды вочы глядзяць. Трухлела ці гарэла чыянебудзь хата — тут жа ставілі новую, такую ж, як і была, і вёска адвеку мела нязменны, аднойчы дадзены выгляд.

Мо гэта і казка, толькі, як сцвярджаў стары Вайцёнак, у Бабцах заўсёды ўсім кіравалі бабы. I нават у калгасны час ніводзін мужчына ніколі не мог трапіць хоць на якую кіруючую пасаду. Прывезлі неяк з раёна кандыдата ў старшыні калгаса, дык за яго падтрымку на агульным сходзе не ўзнялася ні адна рука, нават мужчынская.

Успомніўшы цяпер усё гэта, Крамнёў скупа ўсміхнуўся: ад такіх крутых кабет даведаешся не многа. Ды мяняць адрас было позна, на выбраным шляху вёсак больш не было, і ён, зняўшы з плячэй цяжкі ранец, ад якога за вярсту патыхала вяленай рыбай, аб’явіў:

— Вось што, Соня, чакай мяне тут. А я пайду гляну, што там робіцца.

— А чаму адзін?

— Я хутка. Хутчэй за ўсё — вёска пустая. Чуеш, нават сабакі маўчаць.

Ён збочыў бліжэй да ракі, на гладкую, але ўжо ўтравелую дарогу. Трава была высокая, кволая, ацяжараная расой і нікім не кранутая. Людзі, відаць, даўно абміналі гэту дарогу, а можа, і не было ўжо каму яе кратаць.

Днела, але сонца ўсё яшчэ марудзіла, сядзела дзесьці ў бары, заблытаўшыся ў сасновых лапах. Над ракой, шырокай і гладкай, як стылы асфальт, ляжаў малочна-белы туман, і быў ён вельмі падобны на вялізныя ахапкі ваты. Часам, калі аднекуль з-за ракі, з неабсяжных лугоў, набягаў слабы ветрык, гэтыя цяжкія груды ваты пачыналі ляніва варушыцца, паціху навальваліся на бераг, і тады магутныя сосны імгненна па пояс пагружаліся ў густую зыбкую бель, а разам з імі па самую шыю пагружаўся туды ж і капітан Крамнёў. Ён нават трошку баяўся, што гэта прыкрая вільготная слота праглыне яго цалкам, і тады ўжо не будзе ведаць, куды ставіць нагу, каб не апынуцца ў рацэ.