Gustaw Herling-Grudziński - Inny Świat

Na wartowni podpisaliśmy w obecności oficera Trzeciego Oddziału tekst depeszy do profesora Kota, urzędującego ambasadora Rzeczypospolitej w Kujbyszewie, i ruszyliśmy z Zyskindem do małego szpitalika, który otworzono niedawno w drugim końcu zony. Szliśmy, trzymając się pod rękę, z dziwną lekkością, jak gdybyśmy się mieli za chwilę oderwać od ziemi. W zonie padał gęsty śnieg, zasypując baraki aż po jarzące się światła okien. Było cicho, pusto i spokojnie.

Uratował nam życie milczący „stary Polak” z Ukrainy, doktor Zabielski, który wbrew otrzymanym wyraźnie instrukcjom, dał nam zamiast normalnej porcji chleba i zupy po dwa zastrzyki z mleka. Uniknęliśmy w ten sposób piorunującego skrętu kiszek i pod wieczór następnego dnia, zjadłszy pierwszy od dziewięciu dni talerz rzadkiej kaszy, wyruszyłem do latryny. W małej, prowizorycznie zbitej i osłoniętej tylko paroma deskami komórce przeżyłem największą w życiu męczarnię fizyczną, gdy stwardniały na kamień żużel, z którego w ciągu ośmiu dni głodówki mój organizm wyssał wszystkie soki, torował sobie przez kiszki drogę, szarpiąc je i kalecząc do krwi. Jak żałośnie musiałem wyglądać, przykucnięty tak na oblodzonej desce w podwianym wiatrem buszłacie i wpatrzony w smaganą zadymką śnieżną równinę oczami, z których ciekły łzy bólu i dumy!

Kresem wędrówki ziemskiej w obozie była Trupiarnia, duży barak położony między kuchnią a pomieszczeniem dla ciężarnych kobiet, do którego kierowano więźniów niezdolnych do pracy przed ostatecznym skreśleniem z listy żywych.

Sam wyrok skazujący na Trupiarnię nie był jednak nieodwołalny i podlegał po pewnym czasie rewizji. Więzień odchodził na podstawie orzeczenia lekarzy do Trupiarni, jeśli przestawał być „rabotiagą”, a stawał się „dochodiagą” – słowo, którego sens najlepiej oddaje „dogorywanie”. Ale – w teorii przynajmniej – istniała zawsze możliwość regeneracji organizmu, jakkolwiek nawet w wypadku młodszych więźniów sam odpoczynek, któremu nie towarzyszyło lepsze odżywianie, nie wystarczał, aby wskrzesić na nowo stygnące życie. Trupiarnia bowiem oznaczała tylko zwolnienie od tortury pracy, nie przynosiła natomiast zwolnienia od męki głodu. Wprost przeciwnie, głód staje się naprawdę groźny i prowadzi na krawędź obłędu dopiero w okresach bezczynności, kiedy jest dość czasu na to, aby go sobie dokładnie uprzytomnić, aby nasycić myślą o nim każdą minutę nieruchomego leżenia na pryczy. Toteż tłum żebraków, oczekujący codziennie wieczorem przed kuchnią na rozdanie resztek zupy z kotłów, składał się przeważnie z mieszkańców Trupiarni.

Najbardziej zdumiewającą właściwością Trupiarni było to, że w samym pierwotnym zamierzeniu miała ona przypuszczalnie przywracać wycieńczonych więźniów do stanu względnej przydatności do pracy, a w praktyce spełniała taką rolę, jaką wyrażała jej żargonowa nazwa – kostnicy, domu przedpogrzebowego. Racja żywnościowa – w przybliżeniu na poziomie „drugiego kotła” – nie mogła w żadnym razie wpłynąć decydująco na zahamowanie procesu obumierania tkanek, a typowe choroby Północy – cynga i pelagra* – były nieuleczalne w ramach symbolicznej kuracji surówkowej. Tylko bardzo silny organizm, wycieńczony pracą, ale nie przeżarty jeszcze rdzą choroby, miał szansę zebrania na powrót sił do życia – do czasu ponownego załamania się. Powtórna selekcja lekarska (podobna do stosowanej w niemieckich obozach koncentracyjnych „wybiórki” starców i niedołężnych więźniów „do gazu”) dzieliła więc mieszkańców Trupiarni na „słabosiłkę” i „aktirowkę”. Pierwszą kategorię otrzymywali więźniowie, którzy mieli jeszcze widoki powrotu do pracy po okresie wypoczynku w Trupiarni; przyznawano im niewielki dodatek żywnościowy, tak zwane „słabosilnoje pitanije”, i organizowano w „słabkomandę”, używaną do lżejszych robót pomocniczych w zonie. Druga nazwa oznaczała diagnozę nieuleczalności w warunkach obozowych – czyli w praktyce wyrok skazujący na powolną śmierć w Trupiarni; więźniowie z „aktirowki” nie byli już wzywani do żadnej pracy, ale nie otrzymywali też żadnego dodatku żywnościowego. Pozostawało im tylko czekać cierpliwie na koniec.

Rzadkie wypadki powrotu ze „słabosiłki” do życia i pracy czyniły i z tego nawet podziału fikcję, ale mieszkańcy Trupiarni – zdając sobie na ogół sprawę z faktu, że płyną mimo sztucznych rozróżnień w jednej łodzi – zabiegali niemniej usilnie o zaliczenie do kategorii pierwszej. W gruncie rzeczy chodziło tu nawet nie tyle o ów dodatek żywnościowy, ile o wyrok śmierci zawarty w słowie „aktirowka”. Nie tak łatwo było zapłacić cenę utraty resztek nadziei za zupełny spokój i bezczynność. Nikt, myśląc o baraku, do którego prędzej czy później prowadziły wszystkie drogi życia w obozie, nie ośmielał się porównywać go ze szpitalem. Stał on trochę na uboczu, samotny, zasypany śniegiem, z połyskującymi jak oczy ślepca oknami i powiewającą na dachu niby chorągiew kapitulacyjna białą płachtą dymu, opuszczony przez nadzieję i omijany przez żywych – rzekłbyś: już nie w obozie, lecz za drutami, na tamtym brzegu wiecznej wolności… A przecież w tej ostatniej podróży nie towarzyszyły mu nawet uczucia litości. „Barachło, śmiecie – mówiło się o Trupiarni w zonie – darmo jedzą chleb. I dla nas, i dla nich byłoby lepiej, gdyby im skrócono cierpienia”.

Szedłem ze szpitala do Trupiarni z innymi nieco uczuciami niż moi rosyjscy towarzysze. Pięciodniowy pobyt w szpitalu nie wpłynął na moją spuchliznę i nie zagoił mi ran na nogach – wprost przeciwnie, odprężenie nerwowe po głodówce odsłoniło teraz cały organizm do nowego ataku cyngi – ale wspomnienie zwycięstwa było jeszcze dość świeże, aby podsycić na nowo zetlałą już zupełnie nadzieję. Trupiarnia wydawała mi się najlepszym rozwiązaniem w sytuacji, w której bez gorączki nie miałem formalnego prawa do leżenia w łóżku szpitalnym, a z perspektywą bliskiego już może zwolnienia wolałem leżeć bezczynnie na pryczy obok śmierci niż trzymać się kurczowo życia przy pracy. W pewien sposób więc szedłem między trędowatych, osłonięty nieprzenikalnym pancerzem przeciwko trądowi. I znowu, jak niegdyś, poczułem coś w rodzaju zawstydzenia, że los coraz wyraźniej spycha mnie z dróg, które przede mną wydeptały tysiące spuchniętych i owrzodzonych nóg więźniów sowieckich.

Droga prowadziła obok ambulatorium, dobudówki do baraku technicznego i baraku macierzyńskiego. Przystawałem co chwilę, kładąc na śniegu zawiniątko z całym moim dobytkiem więziennym i przyglądając się zonie. W dole, oświetlony mroźnym słońcem grudniowym i okopany wysokimi zaspami, stał mój dawny barak, do którego wiedziałem, że już nigdy nie wrócę. Dwie ciężarne kobiety szły wolno w kierunku ambulatorium, podpierając z boków pękate brzuchy czerwonymi od mrozu dłońmi. Za drutami jak okiem sięgnąć ciągnęła się biała pustka, obrysowana na horyzoncie grubą linią lasu. Przed wejściem do Trupiarni zatrzymałem się jeszcze, żeby przerzucić zawiniątko na drugie ramię i złapać oddech. W tej samej chwili z mojego dawnego baraku wyszła brygada tragarzy i skierowała się w stronę łaźni. Ileż czasu minęło, gdy chodziłem tak razem z nimi, ileż nowych, nie znanych mi twarzy zajęło miejsce tych, których nazwiska tylko kołatały się jeszcze w ludzkiej pamięci! Znalazłszy się na wysokości Trupiarni, ktoś z brygady rozpoznał mnie, machnął ręką i krzyknął wesoło: „Zdrawstwuj, drużok! Podychat'?”

W Trupiarni przywitały mnie ciekawe spojrzenia z obu rzędów górnych i dolnych prycz. Rzuciłem tłumok na stół i począłem szukać Dimki. Znalazłem go w samym rogu, na dolnej jak zwykle pryczy (miał ze swoją protezą zrozumiałą niechęć do wspinania się na górę, chociaż uważał, że leżenie nad innymi więźniami znakomicie poprawia samopoczucie), drzemiącego spokojnie z nieodłączną drewnianą łyżką w ręce. Zmizerniał od czasu swojej „aktirowki”, ale siwiejąca, przystrzyzona pięknie w klin broda nadawała jego nieruchomej twarzy wyraz rezygnacji i spokoju. Obudził się, gdy dotknąłem lekko jego ramienia. Przez chwilę zdawał się mnie nie poznawać, napinając boleśnie spojrzenie zmętniałych od snu i bezbarwnych jak dwa sople lodu oczu, lecz zaraz potem uniósł się na pryczy, a twarz rozpogodziła mu się serdecznym uśmiechem. Wstyd powiedzieć – nie widziałem go od chwili, kiedy zebrawszy w naszym dawnym baraku swoje łachy, uścisnął mi na pożegnanie rękę przed odejściem do Trupiarni. „Synok – mówił teraz prawie przez łzy – słyszałem o wszystkim. Mołodiec! Chleb ci oddali za osiem dni?” – zapytał niespokojnie, szukając wzrokiem mojego zawiniątka. Jakież szczere było jego oburzenie, gdy się dowiedział, że w dniu ukończenia głodówki stos chleba z mojej celi w izolatorze został z rozkazu Samsonowa odesłany z powrotem do „chleboriezki”. Nie pytał jednak o powód mojego przybycia do Trupiarni. Odgadł już wszystko tym szóstym zmysłem, który starym więźniom pozwala czytać w twarzach towarzyszy jak w otwartej księdze.