Philip Roth - Operacja Shylock

– O, a więc Pipik także? Czy to ma być właśnie odpowiedź na pytanie, kto zatrudnił Pipika? Czy twierdzi pan, że Pipik to produkt pańskiej bujnej wyobraźni? Dlaczego? Po co? Zupełnie nie rozumiem… Po co to wszystko? Żeby ściągnąć mnie do Izraela? Przecież i tak miałem spotkać się tam z Aaronem Appelfeldem. Żeby wplątać mnie w dyskusję z George’em? Już znałem George’a. Zwabić mnie na proces Demianiuka? Musiał pan wiedzieć, że zawsze interesowały mnie tego typu sprawy… I tak, prędzej czy później, trafiłbym jako widz na salę sądową… Po co on był panu potrzebny? Z powodu Jinx? Mógł pan znaleźć inną Jinx. Z jakiej przyczyny wynajął pan tę kreaturę? Z punktu widzenia celów Mossadu wygląda to na kompletny absurd… Dlaczego stworzył pan tego Pipika?

– Nawet gdybym miał gotową odpowiedź, to czy mógłbym z czystym sumieniem udzielić jej takiemu gadatliwemu pisarzowi jak pan? Niech pan przyjmie moje wyjaśnienie i zakończmy sprawę Pipika, dobrze? Pipik nie jest produktem syjonizmu. Nie jest nawet wytworem diasporyzmu. To owoc pipikizmu, czegoś, co przypuszczalnie zrodziło się z nonsensu i chaosu, ze skłonności do czynienia z wszystkiego farsy, do trywializowania wszystkiego, do spłycania wszystkiego… nie wyłączając naszych żydowskich cierpień. Wystarczy. Już dosyć o Pipiku… Sugerowałem tylko panu co mówić w wywiadach. Proszę posługiwać się prostym językiem, dziennikarze to na ogół prości ludzie: „Bez wyjątków, chłopaki. To książka zmyślona od początku do końca”.

– George Ziad także.

– O George’a już nie musi się pan martwić. Czy jego żona nie napisała do pana? Ostatecznie byliście bliskimi przyjaciółmi… Naprawdę pan nie wie? No to czeka pana wstrząs. Pański człowiek w OWP nie żyje.

– Czy to potwierdzony fakt?

– Niestety tak. Stała się rzecz straszna. Został zamordowany w Ramallah. Był z synem.

Zamaskowani ludzie zadali mu pięć ciosów nożami. Chłopca nie ruszyli… To się zdarzyło jakiś rok temu. Michael z matką przenieśli się ponownie do Bostonu.

A więc w końcu jest wolny w Bostonie – lecz cień ojca będzie go prześladować już zawsze. Jeszcze jeden obłożony klątwą syn. Cała ta zmarnowana pasja stanie się od teraz życiowym dylematem Michaela!

– Dlaczego?… – zapytałem. – Zamordowany? Z jakiego powodu?

– Izraelczycy powiadają, że został zabity przez Palestyńczyków jako kolaborant. Oni mordują się nawzajem każdego dnia… Natomiast Palestyńczycy twierdzą, że wykończyli go Izraelczycy, ponieważ Izraelczycy to urodzeni zabójcy.

– A pan jak uważa?

– Czasem tak, czasem inaczej. Mówię: może i był kolaborantem… sprzątniętym z polecenia Izraelczyków przez Arabów, którzy także kolaborują. A innym razem coś całkiem innego. Panu, jako autorowi tej książki, mówię: nie wiem. W podobnych sprawach liczba wariantów i możliwości jest nieskończona… Arabowie czują się niepewnie i nie odróżniają wrogów od przyjaciół. Nie ma mowy o bezpieczeństwie. Oto w skrócie opis sytuacji Palestyńczyków na terytoriach okupowanych. Nie mają pojęcia, co się wokół nich dzieje, usiłują się rozeznać, ale bez powodzenia. I w związku z tym wszystko robią na opak, nie tak, jak powinni. A skoro dotyczy to wszystko ludzi, którzy żyją tam, to ci, co żyją tutaj, mają o tamtejszym bałaganie jeszcze mniejsze pojęcie. I dlatego właśnie można określić pańską książkę, której akcja rozgrywa się w Jerozolimie, mianem fikcji i wcale nie będzie to takie przekłamanie. Uważa mnie pan za wielkiego oszusta, więc teraz pozwolę sobie na kilka słów okrutnie szczerych o tej książce, napisanej przez pisarza, którego inne dzieła podziwiam. Nie podejmuję się analizy literackiej, nie jestem lingwistą, ale język i styl bardzo mi się podobają. Jednak co się tyczy treści… Cóż, czytałem i zaśmiewałem się, i to nie tylko w miejscach umyślnie komicznych. Ta książka nie stanowi zapisu prawdziwych wydarzeń, bo nie ma pan zielonego pojęcia, co właściwie się zdarzyło. Zdołał pan uchwycić jedynie strzępy realności. Znaczenia wypadków nie zdołał pan rozszyfrować w najmniejszym nawet stopniu. Trudno wyobrazić sobie bardziej niewinną i naiwną interpretację zdarzeń, w jakich pan uczestniczył. Gdybym był złośliwy, to mógłbym stwierdzić, że do wniosków przypominających pańskie doszedłby dziesięciolatek. Cóż, lepiej ograniczmy się do konkluzji, iż ta książka przepojona jest posuniętym do granic subiektywizmem, wizją zdarzeń, odbijających się w umyśle obserwatora jak w krzywym zwierciadle. Tak więc publikacja jej bez zastrzeżenia, że to fikcja, byłaby kłamstwem największym z możliwych. Lepiej nazwać ją tworem artystycznej kreacji.

Skończyliśmy jedzenie dobre dwadzieścia minut wcześniej. Kelner zabrał talerze, pozostawiając jedynie filiżanki z kawą, które wcześniej powtórnie napełnił. Rozmowa tak pochłaniała moją uwagę, że jakoś nie dostrzegałem tego, co działo się wokół; nie tylko nie zauważyłem napływających do restauracji na lunch klientów, ale nawet siedzącego przy stoliku koło okna swego przyjaciela, Teda Solotarowa, wraz synem (on zresztą także nie zorientował się, że tu jestem). Oczywiście, nie spotkałem się ze Smilesburgerem w garażu na przedmieściu, gdzie w sposób wyuzdany obcowali ze sobą kochankowie tej samej płci, ale na niespodziewany widok znajomej postaci zaczęło szybciej walić mi serce i poczułem się jak pan młody, który natyka się wraz z oblubienicą na swą byłą dziewczynę i pospiesznie zaczyna kombinować, jak tu wybrnąć z niezręcznej sytuacji.

– Sam pan sobie przeczy – powiedziałem cicho do Smilesburgera – i nie przekonuje mnie pan…

Zresztą nie przekonałby mnie żaden pański argument. Liczy pan, że odwoła się do tej ciemniejszej strony mojej osobowości. Reszta to szopka, zabawna retoryka, słowa z komiksowych dymków, ograne sztuczki. Czy zadał sobie pan przynajmniej trud zastanowienia się nad własnymi opiniami? Z jednej strony przez tę książkę, całą książkę, nie chodzi już tylko o ostami rozdział, podsuwam, pańskim trzeźwym zdaniem, informacje nieprzyjaciołom. Informacje, które mogą zagrozić bezpieczeństwu waszych agentów.

Informacje, jakie narażają państwo Izrael na Bóg wie jakie katastrofy, rujnują przyszłość narodu żydowskiego na nadchodzące stulecia. Z drugiej zaś owa książka stanowi tak naiwną i błędną interpretację obiektywnej rzeczywistości, że sugeruje mi pan, w imię zachowania pisarskiej reputacji i uchronienia się przed kompromitacją, czy też karą, jaką mnie pan straszy, bym przejrzał na oczy i wydał „Operację Shylock” jako… jako co? Powieść z podtytułem „Bajka”?

– Doskonały pomysł. Baśń… To rozwiązuje wszelkie problemy.

– Z wyjątkiem problemu dokładności?

– A jakie to ma znaczenie?

– To znaczy, że mam się przykuć do muru subiektywności i zerkać jedynie na swój cień? Proszę pana, przecież to nonsens.

Podniosłem rękę, żeby przywołać kelnera, któremu zamierzałem zapłacić, i wtedy niechcący zwróciłem na siebie uwagę Ivana Solotarowa. Znałem Ivana jeszcze z lat pięćdziesiątych, z Chicago, gdzie świętej pamięci George Ziad studiował dzieła Dostojewskiego i Kierkegaarda, natomiast ja i ojciec Ivana, jako świeżo upieczeni absolwenci, udzielaliśmy lekcji studentom pierwszego roku. Ivan pomachał dłonią, wskazał na mnie Tedowi, a Ted odwrócił się i wzruszył ramionami – dając do zrozumienia, że wpadamy na siebie właśnie tutaj, po tych wszystkich miesiącach daremnych prób umówienia się gdzieś na lunch. W tej samej chwili wpadłem na pomysł, w jaki sposób mogę przedstawić Smilesburgera. Serce znowu zaczęło mi walić, lecz tym razem z innego powodu.