Philip Roth - Spisek przeciwko Ameryce

Wiedziałem, że znosi to z trudem, bo rano po powrocie do domu wypijał kieliszek alkoholu. Zazwyczaj butelka Four Roses wystarczała u nas w domu na rok. Moja matka, karykaturalna wręcz abstynentka, nie znosiła widoku szklanki ze spienionym piwem, nie mówiąc już o zapachu nierozcieńczonej whisky, a ojciec pijał jedynie w rocznice ślubu albo przy okazji odwiedzin szefa, którego częstował szklaneczką Four Roses z lodem. Teraz jednak, ledwo wrócił z targu, jeszcze zanim zmienił brudne ubranie i wziął prysznic, nalewał sobie whisky do kieliszka i, zadarłszy głowę, wychylał alkohol jednym haustem, z taką miną, jakby właśnie przegryzł żarówkę. „Dobra rzecz!” – chwalił głośno. „Dobra rzecz!” Dopiero wtedy trochę się rozluźniał i mógł zjeść coś porządnego bez obawy, że dostanie niestrawności.

Byłem kompletnie skołowany, nie tylko nagłym spadkiem pozycji zawodowej ojca – nie tylko furgonetką pod domem i ciężkimi buciorami na nogach mężczyzny, który dotąd chodził do biura w garniturze, koszuli z krawatem i wypucowanych czarnych półbutach, nie tylko wychylanym ostentacyjnie kieliszkiem i obiadem zjadanym przez ojca samotnie o dziesiątej rano – ale także moim bratem, także i jego niespodziewaną transformacją.

Sandy przestał być wściekły. Przestał manifestować pogardę. Nie wywyższał się pod żadnym względem. Zachowywał się tak, jakby i on dostał cios w głowę – tyle że w jego przypadku ten cios nie spowodował amnezji, lecz odrodził w nim spokojnego, sumiennego chłopca, czerpiącego satysfakcję nie z popisywania się kontrowersyjnymi poglądami, tylko z mocnego, równego nurtu życia wewnętrznego, który niesie go spokojnie od rana do nocy i który w moich oczach zawsze stanowił o autentycznej wyższości Sandy’ego nad chłopcami w jego wieku. A może gwiazdorskie ambicje – wraz ze skłonnością do prowokowania konfliktów – zwyczajnie się w nim wypaliły; może nigdy nie miał w sobie dość niezbędnego egoizmu i doznał skrytej ulgi, widząc, że już nie musi publicznie imponować wspaniałością. Może on po prostu nigdy nie wierzył w to, co kazano mu głosić. Może kiedy ja leżałem w szpitalu z podejrzeniem krwiaka zagrażającego życiu, ojciec odbył z nim rozmowę i sprawił cud. A może z powodu mojego kryzysu Sandy skrywał wyniosłe oblicze za maską dawnego siebie, może tylko udawał i sprytnie, z premedytacją, czaił się w ukryciu, czekając, aż… aż nie wiadomo, co nam się jeszcze zdarzy. Tak czy owak, chwilowo szok niezwykłych okoliczności przywrócił mojego brata na łono rodziny.

A matka przestała chodzić do pracy. Uskładała na montrealskim koncie znacznie mniej, niż się spodziewała, ale dostatecznie dużo, by w razie nagłej konieczności ucieczki wystarczyło nam na przekroczenie granicy i rozpoczęcie nowego życia w Kanadzie. Rzuciła pracę w domu towarowym Hahne’a równie raptownie, jak ojciec rozstał się po dwunastu latach z bezpieczną posadą w Metropolitan – a wszystko po to, by udaremnić rządowy plan przesiedlenia nas do Kentucky i uchronić nas przed antysemickim podstępem, za jaki, wspólnie z Winchellem, uważali oboje program Osadnictwo 42. Mama znów cały dzień zajmowała się domem, zastawaliśmy ją tam, wracając ze szkoły w przerwie na lunch i po lekcjach, a podczas wakacji pilnowała mnie i Sandy’ego, żebyśmy znowu nie wymknęli się spod kontroli przez brak nadzoru.

Odmieniony ojciec, odrodzony brat, odzyskana matka, osiemnaście czarnych szwów na głowie i nieodwracalna utrata mojego największego skarbu – a wszystko to dokonało się z magiczną, bajkową szybkością. Nasza rodzina, z dnia na dzień zdeklasowana i wykorzeniona, nie stała już w obliczu banicji i eksmisji, lecz okopała się na swych pozycjach przy Summit Avenue, podczas gdy po trzech krótkich miesiącach Seldon – z którym stałem się beznadziejnie związany, odkąd łaził po okolicy, rozgłaszając wszem i wobec, jak wyratował mnie od wykrwawienia się na śmierć, i to w jego ubraniu – Seldon wyprowadzał się z naszego domu. Od pierwszego września miał zamieszkać z matką w Danville, w stanie Kentucky, jako jedyne tam żydowskie dziecko.

Moje „lunatyczenie” wywołałoby w okolicy jeszcze bardziej upokarzający skandal, gdyby nie to, że Walter Winchell został wyrzucony z pracy przez firmę Jergens Lotion, w parę godzin po zejściu z anteny w niedzielną noc mojej ucieczki z domu. Wieść była tak szokująca, że wprost nie mieściła się w głowie, a Winchell zadbał o to, żeby naród szybko jej nie zapomniał. Po dziesięciu latach, nadawaną o dziewiątej audycję czołowego reportera radiowego zastąpiono już od następnej niedzieli kolejną transmisją koncertu orkiestry tanecznej z tarasu kolejnego ekskluzywnego klubu hotelu na Manhattanie. Jergens zarzucał Winchellowi po pierwsze to, że wobec ogólnokrajowej rzeszy przeszło dwudziestu pięciu milionów słuchaczy siał panikę, „krzycząc «Pali się!» w zatłoczonym teatrze”, a po drugie, że znieważył prezydenta Stanów Zjednoczonych haniebnymi oskarżeniami, „jakimi tylko najskrajniejszy demagog posłużyłby się do podburzenia tłumów”.

Nawet umiarkowany „New York Times”, gazeta należąca do Żydów i przez nich finansowana (za co szanował ją niezwykle mój ojciec), która nie wahała się krytykować polityki Lindbergha wobec hitlerowskich Niemiec, tym razem jednoznacznie poparł reakcję Jergens Lotion w artykule od redakcji zatytułowanym Hańba zawodowa.

„Od pewnego czasu – pisał «Times» – trwa współzawodnictwo antylindberghowskich komentatorów o to, kto sprokuruje najbardziej skandalizującą wykładnię motywacji działania rządu Lindbergha. Walter Winchell jednym brawurowym krokiem wysunął się na prowadzenie w tych zawodach. Wątłe skrupuły i wątpliwy takt pana Winchella przepadły z kretesem w eksplozji jadu, równie niewybaczalnej, jak nieetycznej. Wysuwając oskarżenia tak absurdalne, że nawet zaprzysięgły demokrata mógł, słuchając ich, poczuć nieoczekiwaną sympatię do prezydenta, Winchell zhańbił się nieodwracalnie. Jergens Lotion zasługuje na pochwałę za bezzwłoczne usunięcie go z anteny. Dziennikarstwo uprawiane przez naszych rodzimych Walterów Winchellów to obraza zarówno światłych rzesz obywateli, jak też zasad dziennikarskiej rzetelności, uczciwości i odpowiedzialności, wobec których pan Winchell, wraz ze swymi cynicznymi naśladowcami i chciwymi wydawcami prasy brukowej, demonstrował zawsze skrajną pogardę”.

W napastliwym liście broniącym administracji Lindbergha, a o-publikowanym na łamach „Timesa” jako pierwszy i najdłuższy z serii listów od czytelników zainspirowanych cytowanym wstępniakiem, szanowny korespondent – nawiązując z wdzięcznością do stanowiska redakcji i wzmacniając redakcyjne argumenty dalszymi dowodami ostentacyjnego gwałcenia przez Winchella Pierwszej Poprawki do Konstytucji – podsumowywał: „Próby podżegania i straszenia jego współziomków Żydów są nie mniej haniebne niż brak poszanowania dla norm dziennikarskiej przyzwoitości, który tak zdecydowanie potępiła Wasza gazeta. Nie ma nic podlejszego od żerowania na historycznie uzasadnionych lękach prześladowanego narodu, zwłaszcza gdy pełne uczestnictwo tej właśnie grupy ludności w życiu otwartego, wolnego od ucisku społeczeństwa, jest celem, ku któremu dąży obecna administracja poprzez starania Organizacji Asymilacji Amerykańskiej. Przedstawianie Osadnictwa 42 – programu skierowanego ku poszerzeniu i wzbogaceniu zaangażowania dumnych żydowskich obywateli Ameryki w życie narodu – jako faszystowskiej strategii izolacji Żydów i wykluczenia ich z życia społecznego, jest ze strony Waltera Winchella szczytem dziennikarskiej nieodpowiedzialności, a także jawnym przykładem metody Wielkiego Kłamstwa, która najbardziej zagraża dziś swobodom demokratycznym na całym świecie”.