Philip Roth - Spisek przeciwko Ameryce

– Ty cierpisz? – spytał uszczypliwie. – Z jakiego to powodu tak cierpisz? Masz pojęcie, czego doświadczają ludzie na całym świecie? Nie pojąłeś nic z tego, co przed chwilą obejrzałeś? Życzę ci, żebyś w przyszłości nie miał prawdziwych powodów do płaczu. Mam nadzieję, i modlę się o to, żeby w nadchodzących czasach twoja rodzina…

Zamilkł w pół zdania, wyraźnie nienawykły do tak niegodnych manifestacji irracjonalnych uczuć, zwłaszcza wobec nic nieznaczącego dziecka. Nawet ja zrozumiałem, że jego słowa dotyczyły czegoś innego niż mojej osoby – nie złagodziło to jednak szoku ich oskarżycielskiej surowości.

– Co ma się stać w czerwcu? – zapytałem, powtarzając podsłuchane minionego wieczoru pytanie matki do ojca, które pozostało bez odpowiedzi.

Pan Tirschwell przyglądał mi się bacznie, jakby chciał oszacować braki mojej inteligencji.

– Weź się w garść – rzekł w końcu. – Proszę – to mówiąc, podał mi chusteczkę. – Wytrzyj oczy.

– Usłuchałem, ale zaraz spytałem ponownie:

– Co się stanie? Dlaczego pan wyjeżdża do Kanady?

Wtedy nagle z jego głosu zniknęło zniecierpliwienie, a zabrzmiało w nim coś mocniejszego i łagodniejszego zarazem – inteligencja.

– Mam tam nową pracę – odpowiedział.

Ten unik z jego strony przeraził mnie i znów zalałem się łzami.

Ojciec przyszedł jakieś dwadzieścia minut później. Pan Tirschwell wręczył mu karteczkę, na której wypisałem sobie przepustkę do kina, ale ojciec nawet na nią nie spojrzał, tylko wziął mnie za łokieć i wyprowadził z kina na ulicę. Dopiero tam przeczytał notatkę. I wtedy mnie uderzył. Najpierw matka wymierzyła policzek mojemu bratu, a teraz ojciec, przeczytawszy słowa siostry Marii Catherine, po raz pierwszy w życiu, bez skrupułów, dał w twarz mnie. Ponieważ już byłem zdruzgotany – a nie miałem w sobie ani cienia stoicyzmu Sandy’ego – zaniosłem się niepohamowanym szlochem, stojąc tuż przed kasą biletową, na oczach wszystkich gojów spieszących z biur do domów na kolejny beztroski wiosenny weekend w spokojnej Ameryce Lindbergha, w tej autonomicznej fortecy oddzielonej oceanami od frontów wojennych świata, w Ameryce, gdzie nikomu nic nie groziło – tylko nam.

Szanowny Panie Roth, Zgodnie z zaleceniem programu Osadnictwo 42 Organizacji Asymilacji Amerykańskiej przy Departamencie Spraw Wewnętrznych USA firma nasza kieruje oferty przesiedlenia do takich jak Pan starszych stażem pracowników, których zakwalifikowano do objęcia śmiałą ogólnokrajową inicjatywą OAA.

Dokładnie osiemdziesiąt lat temu, w roku 1862, Kongres Stanów Zjednoczonych wydał Ustawę o Osadnictwie – słynny i bezprecedensowy w skali światowej akt legislacyjny, gwarantujący, praktycznie za darmo, po sto sześćdziesiąt akrów nieobjętych własnością gruntów publicznych farmerom skłonnym podjąć ryzyko osiedlenia się na dziewiczym amerykańskim Zachodzie. Od tamtego czasu nie podjęto równie śmiałej inicjatywy zapewnienia przedsiębiorczym Amerykanom nowych, atrakcyjnych możliwości poszerzenia własnych horyzontów działania i przyczynienia się do rozwoju kraju.

Metropolitan Life ma zaszczyt być jedną z pierwszych wielkich korporacji i instytucji finansowych Ameryki wybranych do uczestnictwa w nowym programie Osadnictwo 42, mającym na celu stworzenie młodym amerykańskim rodzinom niepowtarzalnej życiowej szansy przeniesienia się, na koszt rządu, w obiecujące, a dotychczas im niedostępne, regiony Ameryki, aby tam zapuścić nowe korzenie. Osadnictwo 42 obejmuje wyzwalające inicjatywę obszary o najstarszych narodowych tradycjach, gdzie rodzice i dzieci mogą przez pokolenia wzmacniać swoje poczucie amerykańskiej przynależności.

Po otrzymaniu niniejszego pisma prosimy bezzwłocznie skontaktować się z p. Wilfredem Kurthem, przedstawicielem Osadnictwa 42 w naszym biurze przy Madison Avenue. Pan Kurth odpowie osobiście na wszystkie Pańskie pytania, a jego personel chętnie służyć będzie wszelką radą i pomocą.

Gratulujemy Panu i Pańskiej rodzinie, że właśnie Was wybrano spośród wielu godnych kandydatów w Metropolitan Life na pierwszych w naszej firmie pionierskich „osadników” roku 1942.

Z poważaniem Homer L. Kasson Wiceprezes ds. Zatrudnienia Minęło kilka dni, zanim ojciec odważył się pokazać ten list matce i powiadomić ją, że od pierwszego września czterdziestego drugiego roku zostanie przeniesiony z filii Metropolitan w Newark do okręgowego biura firmy, otwierającego się w Danville, w stanie Kentucky. Pokazał nam Danville na mapie Kentucky, dołączonej do pakietu Osadnictwa 42, który wręczył mu pan Kurth. Potem przeczytał na głos fragment folderu propagandowego Izby Handlowej, zatytułowanego „Stan niebieskich łąk”:

– „Danville jest stolicą rolniczego hrabstwa Boyle. Usytuowane w otoczeniu pięknych wiejskich okolic, około sześćdziesięciu mil na południe od Lexington, jest drugim co do wielkości, po Louisville, miastem stanu Kentucky”. – Kartkował folder, chcąc znaleźć w nim coś jeszcze ciekawszego, co choć trochę osłabiłoby bezsens niespodziewanego obrotu zdarzeń. – „Daniel Boone brał udział w wypalaniu «drogi przez puszczę», która otworzyła osadnikom dostęp do Kentucky… W roku tysiąc siedemset dziewięćdziesiątym drugim Kentucky jako pierwszy stan na zachód od Appalachów przystąpiło do Unii… Liczba mieszkańców Kentucky w roku tysiąc dziewięćset czterdziestym wynosiła dwa miliony osiemset czterdzieści pięć tysięcy sześćset dwadzieścia siedem. Liczba mieszkańców Danville… chwileczkę… liczba mieszkańców Danville wynosiła sześć tysięcy siedemset”.

– A ilu jest Żydów w Danville, wśród tych sześciu tysięcy siedmiuset ludzi? Ilu jest Żydów w całym stanie?

– Przecież sama wiesz, Bess. Bardzo niewielu. Powiem ci tylko, że mogło być gorzej. Mogła nam się trafić Montana, gdzie jadą Gellerowie. Albo Kansas, gdzie jadą Schwartzowie. Albo Oklahoma, gdzie jadą Brody’owie. Siedmiu z naszego biura wyjeżdża i wierz mi, że miałem najwięcej szczęścia. Kentucky to piękna okolica, wspaniały klimat. To nie jest koniec świata. Zobaczysz, że będziemy tam żyli tak samo jak tutaj. Może nawet lepiej, biorąc pod uwagę niższe ceny i lepszy klimat. Chłopcy pójdą do szkoły, ja do pracy, ty zajmiesz się domem. Może uda nam się nawet kupić własny dom, gdzie chłopcy będą mieli oddzielne pokoje i podwórko do gry w piłkę.

– Ale jak oni mają czelność tak postępować z ludźmi? – biadała matka. – Wierzyć mi się nie chce, Hermanie. Przecież tu są nasze rodziny. Nasi starzy przyjaciele. Chłopcy też mają tu przyjaciół. Spędziliśmy tutaj całe życie w spokoju i harmonii. O jedną przecznicę od domu mamy najlepszą szkołę podstawową w New Jersey. O jedną przecznicę od domu mamy najlepsze gimnazjum w New Jersey. Nasi synowie uczą się razem z innymi żydowskimi dziećmi. Nie wchodzą w konflikty z dziećmi innych narodowości. Nie ma wyzwisk. Nie ma bójek. Nigdy nie musieli czuć się wykluczeni i samotni, tak jak ja, kiedy byłam mała. Wierzyć mi się nie chce, że twoi pracodawcy tak z tobą postąpili. Tyle się dla nich naharowałeś, tyle im poświęciłeś nadprogramowych godzin i wysiłków – i to ma być zapłata?

– Chłopcy – zwrócił się do nas ojciec – pytajcie, o co chcecie. Mama ma rację. To dla nas wszystkich wielka niespodzianka. Trochę jesteśmy nią oszołomieni. Dlatego pytajcie o wszystko, co was niepokoi. Chcę, żebyśmy wszyscy mieli w tej sprawie całkowitą jasność.