Алесь Наварыч - Памалюся Перуну, пакланюся Вялесу…

А далей надышоў час перамен. Ачышчальная віхура татальнага выкрывальніцтва пранеслася па краіне. Зрабіліся даступнымі такія дакументы, што мурашкі па спіне поўзалі, калі чытаў. Лопнуў, як крыга, і стаў разбягацца паводле нацыянальных трэшчын «вялікі і магутны». Аднавілася свая, родная краіна, цяпер можна было расказваць дзецям гісторыю свайго, а не суседняга народа. Гісторыю вялікую, гераічную, трагічную.

Адбыліся змены і ў асабістым жыцці: Павел падаўся ў навуку, — паступіў у аспірантуру, — пераехаў жыць у сталіцу, ажаніўся, пайшлі свае дзеці. Год за годам Павел, цяпер выкладчык гісторыі ў адным са сталічных каледжаў, Павел Андрэевіч Комар, так упісана ў пашпарт, спрабаваў выбраць час, каб з’ездзіць на радзіму, пагаварыць, што называецца па душах са сваім настаўнікам гісторыі. Намер меў просты: абняць Мікалая Лявонавіча, пакаяцца і папрасіць прабачэння.

Нельга сказаць, што Павел не ездзіў у родную школу гэтулькі гадоў і не бачыў настаўніка. Быў і бачыў, і нават гаварыў з ім — збіраліся на дзесяцігадовы юбілей выпускнікоў іхняга года, святкавалі і дваццацігадовы. Не хапала адвагі, смеласці, урэшце — рашучасці зрабіць тое, што належала было зрабіць паводле сумлення.

Але вось ужо як прайшло дваццаць пяць гадоў, і калі неяк яму праз знаёмых паведамілі, што настаўнік жывы і здаровы, нядаўна выйшаў на пенсію, але ўсё яшчэ працуе ў школе, Павел Андрэевіч сабраўся з духам і наведаў родныя мясціны.

Вёска змянілася, людзі парабіліся іншымі. Каб не блізкая чыгунка, ад вёскі засталіся б адныя хаты з пазабіванымі вокнамі. А так людзі працавалі на прадпрыемствах бліжэйшых гарадоў, шукалі работу па замежжы.

Ад бацькоў пайшоў Павел да школы, каб зрабіць тое, што надумаў. І яго там раптам сустрэў незнаёмы чалавек, на выгляд гадоў пад пяцьдзесят у туфлях з задранымі, як у Хатабыча, мыскамі — па апошняй модзе. Пераняў, паздароўкаўся, не выпускаючы рукі з поціску, угледзеўся ў твар, і сказаў:

— Паша! Вось хто мне трэба. Я цябе ўсё жыццё шукаю.

Ёкнула сэрца ў Паўла Андрэевіча — сто гадоў яго Пашам ніхто не называў. Дастаў той чалавек малазнаёмы з нагруднай кішэні моднага касцюмчыка папяровы скрутачак і перадаў яго ў рукі Паўлу Андрэевічу. Развітаўся і пайшоў прэч. Больш слова не сказаў.

Павел пастаяў, паглядзеў услед таму чалавеку і разгарнуў скрутачак. У скрутачку быў невялічкі пазалочаны гадзіннік. Але які гадзіннік! Гэта была «Зара», ягоны наручны гадзіннічак, які купіў яшчэ школьнікам за першыя заробленыя грошы, і недзе ці згубіў, ці пакінуў адразу, як набыў. І месяца не панасіў. І вось ягоная «Зара» вярнулася. Праз чвэрць веку! Цэленькая. Тая самая, нават моцна не падрапаная. Толькі раменьчык іншы, не ягоны. А, можа, і ягоны, ён ужо не памятаў.

Павел хацеў дагнаць чалавека і распытаць, хто ж ён, але адразу ж і ўспомніў сына школьнай тэхнічкі Міку. Той быў старэйшы на гады чатыры, адразу, як скончыў школу, з’ехаў некуды вучыцца ці працаваць, недзе там і застаўся і больш яго Павел ніколі не бачыў.

Адкуль у Мікі гадзіннік? Знайшоў тады, у дзяцінстве, і не захацеў аддаць? Ці не ведаў чый? Не, так не бывае. Відаць, знайшоў, а потым палічыў, што яму гадзіннік больш патрэбны. І вось, сумленне замучыла? Дваццаць пяць гадоў мучыла, і дамучыла. Добра, што не пад канец жыцця.

А навошта ён, Павел, купляў сабе тады гадзіннік? Купіў бы фотаапарат, «Змену» якую. Колькі было б школьных бясцэнных здымкаў!

«Цьху ты! — вылаяўся ў думках Павел. — Што за мода пераробліваць учарашні дзень. Хацець перарабіць мінулае — азначае думаць, каб, да прыкладу, сонца ў дзяцінстве ўсходзіла не на ўсходзе, а гэтак крыху з поўначы. Анагр нубійскі! Паўз якія дыяменты ты праходзіш цяпер! Па якіх сапфірах і рубінах ты топчашся?!»

Павел пераадолеў прыступ самаедства і падышоў да сядзібы школы.

Двухпавярховы цагляны будынак школы падаўся яму нізенькім, брудненькім, шэранькім, хоць фундамент быў насвежа павапнаваны. Яго вапнавалі заўжды на суботнік, пад дзень нараджэння пралетарскага правадыра. Цяпер народзіны таго правадыра не святкуюць, але вось традыцыя праводзіць суботнік засталася.

Быў канец мая, было душна. Павел Андрэевіч зайшоў у школу і ўбачыў пустыя і калідоры, і класы. Відаць, настаўнікі прачытаўшы гадавыя адзнакі, паадпускалі дзяцей.

«Няўжо спазніўся?» — падумаў Павел Андрэевіч. Але не, у канцы калідора з аднаго з класаў чуецца знаёмы, хоць і пастарэлы голас. Ага, Мікалай Лявонавіч расказвае напаследак вучобы «смачную» гісторыю.