Алесь Наварыч - Літоўскі воўк

В это время случилась война в России.

И русские стали во имя христианской

любви убивать своих братьев...

Л.М.Талстой. Споведзь

РАЗДЗЕЛ I. У краі русалак і пярэваратняў

1. Пагрызеная лапа, або Ўсё наадварот

Даўно гэта здарылася, да рэвалюцыі яшчэ, нават да японскай, ды і да турэцкіх войнаў. За колішнім польскім бунтам яно адбылося. Дык вось, у Друскеніках, як цяпер кажуць, фешэнебельным на той час курорце - зрэшты, тады панам усё фешэнебельнае было, - пан, пасаджаны ў клетку, пагрыз аднаму ваўку лапу. Так цапнуў, што кіпцюры ў шэрага адскочылі.

Як магло здарыцца, што ў звярынцы не дапільнавалі крыважэрнага чалавечыска і дапусцілі да беднага ваўка? А вось так і здарылася...

У ранішні шпацыр воўк далучыўся да паджарых маладых ваўчыц, якія пазіралі на пана ў клетцы. Воўк быў таксама малады - пад'ярак. Насіў крацястыя панталоны, меў доўгі нос, кончык якога вісеў, бы кропля вадкасці. З нейкай невядомай прычыны маладому ваўку захацелася пагладзіць пана ў клетцы. Пад'ярак прасунуў лапу за прэнты, а пан і цапнуў дурня зубалямі.

Разам з маладым ваўком быў яшчэ адзін воўк, ягоны ці то дзядзька, ці то бацька. Стары і сівы. Калі ўбачыў, што пан кадлычыць зубамі лапу сваяку, немалады воўк пачаў біць сваёй лапай пана ў клетцы па лбе. Тады пан, што сядзеў у клетцы, перахапіў зубамі лапу немаладога ваўка. Ды так ухапіў, што не адпускаў, калі нават даглядчыкі таўклі пана жалезнай качаргой, якой цягаюць місы з панскім харчам. Білі пана па лбе, лупцавалі па рэбрах - дарэмна! А вэрхал падняўся, маладыя ваўчыцы вішчаць, адусюль ваўкі цікаўныя і апуджаныя бягуць. А пан ведае сабе, перабірае зубамі воўчую лапу, цягне яе да сябе... Каб не прэнты, не цяжка ўявіць, што адбылося б з няшчасным ваўком. Карацей, пан ведаў сваю справу - ад воўчай лапы мала што засталося, расшкуматаў той драпежны пан зубамі воўчую лапу наўнет.

Пад'ярак, як удалося вырвацца з драпежнай чалавечай пашчы, самлеў адразу... Глянуў на крывю і - адбрыкнуў. Пажылы воўк паводзіў сябе куды мужней. Калі яго адабралі ад зубастага пана, ён не страціў прытомнасць і нават сам дайшоў да лякарні, дзе яму і адцялі кіпцюр, што вісеў на скурцы. Адзін адрэзалі - проста так і адчыкнулі, а другі прышылі ў спадзяванні, што не адгніе, прыжывецца.

Адразу пасля здарэння сярод курортнай публікі склаліся дзве партыі, кожная з якіх мела свой погляд на тлумачэнне таго, чаму ж пан у клетцы пакусаў ваўкоў - істот ціхіх і рахманых. Прыхільнікі першай партыі, польскай, казалі, што клетачны пан пачуў у звыклым тут, у Друскеніках, асяродку ваўкоў сродак зносін тамбоўскіх ваўкоў, а таму і насмеліўся праявіць свой патрыятычны польскі нораў. Вядома, на календары 1864 год, у краі неспакойна, усё яшчэ пастрэльваюць, ды і на шыбеніцы вешаюць, не важна, хто каго: ваўкі з расейскіх абшараў ці польскія ваўчугі сваіх жа, за здраду там ці адступніцтва.

Ваўкі другой партыі, тутэйшай, мясцовай, яе называлі ліцвінскай, сцвярджалі, што, наадварот, пацярпелыя ад драпежнага пана звяры паскавытвалі паміж сабой па-свойску, па-тутэйшаму, і менавіта гэта іх і выракла. Згадзіцеся, гэта ж верх непрыстойнасці - выць, пяяць, скуголіць, гаварыць па-свойму. Зрэшты, гэта магло быць і няпраўдай, бо, як вядома, па неспакойным часе хто толькі ні коціць бочак на ваўкоў Польшчы, Літвы, іх мову і дурную звычку да волі. Уздумалі ад імперыі адарвацца. Будзе ім.

Зрэшты, як яно адбылося на самой справе: чаго пан у клетцы пусціў у ход зубалі, не ведаў ніхто.

2. Сякія-такія тлумачэнні

Пэўна, чытач здзіўлены вышэйнамаляванымі падзеямі. Як так - не ваўкі сядзяць па клетках, а людзі. Чалавек, стварэнне з душою, дадзенай ад нараджэння, сядзіць у клетцы, а ваўкі праходкі разгульваюць на курортным шпацыры ды лапамі ў таго, за кратамі, чалавека тыцкаюць. Недарэчнасць такую мусова растлумачыць, каб усё стала на свае месцы. Яно і так стала б, без тлумачэнняў, але дзеля гэтага чытачу давядзецца прачытаць усю нашу гісторыю да канца, ды ў аўтара няма спадзявання, што гэта можа адбыцца, - свет такі спакуслівы. Ну не даю сабе рады, што знойдзецца хоць адзін, каторы адужае пісанае. Так што мушу разлічваць і на нецярплівых і тлумачыць, што да чаго.

Тлумачэнні такія: за два гады да падзеі, вышэй апісанай, а дакладна - у чэрвені 1862 года, у павятовым мястэчку Старобіне на паштовай станцыі малады чалавек, з адзежы і выгляду пан, шукаў каляску, брычку ці хоць якую сялянскую каламажку ехаць на поўдзень. Пан меў пры сабе рэкамендацыйныя лісты, што ён знавец розных эўрапейскіх моваў, выкшталцоны гувернант, настаўнік танцаў, музыкі і малявання. Яго, гэтага пана, выпісаў шляхціц з Палесся ў якасці хатняга настаўніка сваім дочкам. Гэты настаўнік і ехаў да сваіх вучаніц. Называцьмем і мы маладога пана настаўнікам. Ехаў ён ужо другі тыдзень, а канца свайго падарожжа яшчэ не бачыў. Праўдзівей казаць - бачыў, канец быў блізкі - да Манкевіцкага павета, у якім жылі багаты шляхцюк з дочкамі, было зусім блізка, калі глядзець на мапу Менскай губерні. Садзіся на вазок і - прастуй, за два дні дабярэшся - па мапе да патрэбнага паселішча рукой падаць. Але гэта - паводле мапы.