Кастусь Акула - Дзярлiвая птушка

Ад пастуховай пугi ў Лазоўскага пятнаццацiгадовы Янук быў цяпер як-бы катапультай перакiнуты на галоўнага цяглавiка Бахмачовай гаспадаркi. Галоўнасьць гэта была ў тым, што на iм — ня гледзячы на ягоны век — ляжаў цяперака асноўны цяжар фiзычнае працы. Бацька й Мiкола былi паўiнвалiдамi. Дзiва няма, што Янук стараўся выручаць iх пры цяжэйшых работах. На юнацкiх рукох увачавiдкi павырасталi й цьвёрдай падэшвай узбуйнелi мазалi. Ныла начамi ад цяжкай працы цела. Пракопу ажно давялося стрымлiваць хлопца. У такiя моманты дрыжэў вялiкiм палiтаваньнем бацькаў голас i накачвалiся ў вачох сьлёзы.

Сам Янук ня толькi больш нiколi не прыгадваў гацкае школы, але, калi бацька раз неяк памкнуўся штосьцi сказаць пра яе, хлапец зiрнуў яму ў вочы ды ўздыхнуў. I словамi нельга было больш выказаць. Запраўды: навошта цяпер навука? Практычная карысьць зь яе раўнялася-б нулю. Не адчынiць-жа яна дзьвяроў у сьвет, ня вызвалiць iз зачараванага кола, не прасалодзiць горкае посьнiцы-нiшчымнiцы. Закрытыя былi ўсе хады, пазапiханыя ўсе шчылiны-прадушыны.

Неяк позьняй восеньню, у вялiкую золь, калi ўжо сьцямнелася, вярнулася Дуня са школы. Яна была наскрозь прамоклая. Твар быў бледны, вусны дрыжэлi, трасло ўсё цела. Мацi зiрнула на дачку й забегала ля яе, вохкаючы ды ахкаючы.

Гэтак пачалася Дунiна хвароба, што трывала добрых тры тыднi. Часамi аж да непрытомнасьцi ў гарачцы, дзяўчына душылася, ловячы перасохлым горлам паветра. Высахла як лучына. Чаго мацi нi прабавала: i зельля рознага, i нацiраньня, i банькi ставiла, i лекара Зянкевiча клiкала, дачка ўсё не магла выхадзiць хваробы. Сухi кашаль пярыў, як у дошку. Зянкевiч казаў, што дзяўчына мела запаленьне лёккiх.

Макатунiшыны жыцьцёвыя ўмовы — i перапоўненая хата, i брак добрых харчоў, i лекаў, i нармалёвае чысьцiнi — замiналi Дунiнаму ачуньваньню. Часта трызьнiла яна ў гарачцы, парэпаныя сухiя вусны вымаўлялi шмат чаго незразумелага. А матка, — бездапаможная ў гэтым новым горы — адно Богу не спыняла малiцца, прасiць Яго, каб з дапамогай прыйшоў. Адно калi аднойчы ранiцай дачка — iзь вялiкай натугай, здаецца — ледзь заўважна ўсьмiхнулася, а ў васiльковых вачох зьявiўся новы абнадзейваючы прамень, ведала старая Макатунiха, што Дуня неўзабаве ачуняе. Матцы як-бы хто стопудовы цяжар iз сэрца звалiў.

Калi Дуня ўжо даволi ачуняла, расказала матцы што здарылася ў гэны дзень па дарозе з гацкае школы.

— Iшла я дамоў калеяй. Дождж такi назолiсты й сьцюдзёны, такая золь, каб ты ведала мамачка… аж да касьцей пранiмаiць. А вецiр дык проста шквалам вадзяным у вочы смалiць… Лес па бакох выiць i выiць толька. Як возьмiцца вецiр кусты й дрэвы за чубы трасьцi, ды як возьмiцца галасiць, дык здаецца, што як якая зграя ваўкоў цi што. От-жа й страшна мне зрабiлася. Сьпяшу дамоў дый па бакох баюся аглянуцца. Толька-ж я пiраходжу гэны мост, што пiраз канаву з балота, тамака, дзе ўсе кажуць, што зданi здаюцца, а тутака мне раптам як зараве збоку нейкi чорт цi што, дык я так i замерла ад страху. Праўда, мамачка, я нi знаю што гэта было, алi я чула, я чула…

На Дунiным твары адлюстраваўся ўвесь жах ранейшага перажываньня. Яна не магла здабыцца на слова.

— Ня бойся, дачушка, — схапiла Макатунiха яе ласкава за руку. — Гэта табе, пэўня, здалося.

— Каб-жа здалося, мамачка, дык не. Я й сягоньнiка чую яго. Я давай подбегам, ды аж уся калачуся. А тутака ўжо цямнеiцца. А гэны страшны голас ня толькi ня сунiмаiцца, а, здаецца, яшчэ расьцець i расьцець… Я давай ходу, а тутака, здаецца, мяне за падол ззаду нехта дзяржыць. I што далей было, дык ня помню. Цi нi аб шпалу якую я нагой зачапiлася ды пад адхон кульнулася. Сэрца маё, як малатком, чаго з грудзей ня выскачыць. Я, мусiць, тады памяць згубiла, бо нi знаю, як доўга лiжала. Прышла да сябе, як цягнiк iшоў. Расплюшчыла вочы, чую што прамокла, нiтачкi сухой на мне нiма. Дык я ўстала, ды — адкуль ногi ўзялiся — бягу колькi мага сiлы. Гэдак пёрла, што на цэлы сьвет забылася. Адзежа на мне ўся ад гэнага бегу сагрэлася. Аж спацела. Ды-ж дадому кусок дарогi. Змарылася, задыхалася. Мусiць, iзноў прамокла й прастыла. Пакуль прыйшла, дык мяне прабрала да самых костачак…

— А мая-ж ты дачушка, а мая мiленькая, — шкадавала дзяўчыну матка, трымаючы яе худую руку, — казала-ж табе: кiдай гэту школу, начорта яна табе. Чуць во на той сьвет нi пашла. А божачкi мае сьвятыя, усякiя пранцы во на нас, нiяк ад бяды нi адкапаiсься…

Макатунiха памаўчала, ды працягвала больш станоўкiм голасам:

— Ня пойдзiш болi ў школу, от што. Гэта здуру выдумала чорт знаiць што. Трэба было мне адразу разумнай быць дый нi пусьцiць. Гэта-ж нi жартачкi, чуць выжыла… Дурная я. Думаю — нiхай сабе йдзець. А што яна табе дасьць, тая навука, га? Паняй усiроўна ня будзiш! Садзiся во з намi кудзелю прасьцi. Гэта й бiз навукi можаш. Другiя дзiўчаты прадуць, i ты будзiш…