Валянцін Акудовіч - Мяне няма - роздумы на руінах чалавека

Пытаньне можа быць пастаўлена і больш гранічна: ці ўвогуле магчымы Бахцін бяз Захаду?

Спроба выключыць Бахціна зь філязофскай парадыгмы Эўропы, надаць яму статус “цуду”, якое ўзьнікла само па сабе, “вынесьці” Бахціна ўзбоч і паставіць над эўрапейскім тэарэтызаваньнем — ня можа ня выклікаць пярэчаньня. Праўда, тут трэба заўважыць, што, скарыстаўшы прынцып “бінарных апазыцыяў” і жанглюючы Бахціным з “аднаго боку” на “другі бок”, расейцы як быццам не адмаўляюць прыналежнасьць Бахціна да эўрапейскага філязофскага дыскурсу, але кожнаму моманту гэтай прыналежнасьці яны імгненна вынаходзяць процілегласьць, якая б праз брамку апазыцыі выводзіла Бахціна з эўрапейскай рацыяналістычнай ідэалёгіі ў прастору расейскага змэсыяванага канцэптуалізму (хаця апошняе, прытоенае ў падтэксьце, ня надта вытыркаецца).

Увогуле, гэта марная справа — выбавіць Бахціна ад “эўропы” і выдаліць з Бахціна “эўропу”. Кожная такая спроба будзе абарочвацца адным — Бахцін апынецца нідзе і ні ў чым. Бо хаця ён мусіць і павінен разглядацца ў кантэксьце расейскага мысьлярства, аднак нейкі плён такое “прачытаньне” Бахціна можа мець толькі тады, калі папярэдне будзе ўлічана, што ён вырас зь філязафемы Захаду і не да нейкай умоўнай трансцэндэнцыі, а менавіта да яе зьвяртаўся, зь ёю “дыялягізаваў” у сваіх творчых росшуках. А што да расейскай філязофскай традыцыі, то Бахцін яе ўсур’ёз не ўспрымаў, за што сьведчаць як мэтадалёгія і праблематыка ягоных працаў, так і непасрэдныя выказваньні ды ацэнкі. Спашлемся толькі на два факты. “На жаль, вымушаны сказаць, што ў Расеі Вам яшчэ доўга давядзецца быць адзінокім, і сустракаць Вы будзеце ў лепшым выпадку павагу і вельмі мала разуменьня і спачуваньня, бо ў нас, як гэта ні жахліва, пад “філязофіяй” разумеюць нешта вельмі малападобнае да таго, што разумееце Вы, і ня толькі ў асяродку абывацеляў, а і прысяжных нашых філёзафаў”. Гэта зь ліста М.Кагану, а вось сьведчаньне В.Кожынава: “... ён (Бахцін. — В. А.) лічыў, што ў Расеі ніколі не было сапраўднай філязофіі, у Расеі было тое, што ён называў некалькі з адценьнем зьніжанасьці “мыслительством”. Мне запомнілася такая яго фраза: ён казаў, што многія расейскія мысьляры — “мнимые храбрецы”, бо яны імкнуцца, заплюшчыўшы вочы, адным скачком пераадолець вялізную бездань, а сапраўдны філёзаф, сапраўдны мысьляр павінен мужна глядзець на ўсё адкрытымі вачымі./.../Ён лічыў, што на базе ўсяго напісанага раней яшчэ можна толькі пачаць стварэньне расейскай філязофіі”.

Зусім не выпадкова, што Бахцін, які лічыў сябе менавіта філёзафам і нікім іншым, пры сваім “другім нараджэньні” пасьля выхаду другога выданьня кнігі “Праблемы творчасьці Дастаеўскага” і кнігі “Творчасьць Франсуа Рабле і народная культура сярэднявечча і Рэнэсансу” быў прачытаны і ўспрыняты на бацькаўшчыне выключна як літаратуразнаўца. З гэтага статусу ён у Расеі, пэўна, ніколі б і ня выбраўся, каб Захад не ўключыў праблематыку ягоных працаў у свой філязофскі кантэкст. Як гэта заўсёды было характэрна для Расеі, пад уплывам аўтарытэту Захаду, сёньня тут ужо амаль забыліся на Бахціна літаратуразнаўцу і разглядаюць яго пераважна як вялікага расейскага філёзафа, але пры гэтым старанна не заўважаюць, што ідэі Бахціна на “такт-другі” прыпазьняліся ў часе параўнальна зь інтэлектуальным рытмам Эўропы XX ст., што Бахцін, па сутнасьці, ня быў генэратарам новых ідэяў, а толькі арыгінальным інтэрпрэтатарам, які своеасабліва ілюстраваў тыя тэорыі, што зьяўляліся на Захадзе (маецца на ўвазе найперш “дыялягізм” Марціна Бубэра, фрайдызм, экзістэнцыялізм...) і, у нейкім сэнсе, спрабаваў іх аформіць канцэптуальна.

Праўда, калі мы кажам, што расейская апалягетыка Бахціна, у пэўных мейсцах прысьпешваючы хаду, спрабуе як мага хутчэй прамінуць залежнасьць бахцінскіх канцэпцыяў ад запанаваўшых тады на Захадзе тэорыяў, то адначасна мусім сказаць, што не абыходзіцца і бяз фактаў цьвярозага стаўленьня да стасункаў: Захад — Бахцін. Да прыкладу працытуем Н.Банецкую (“М.М. Бахцін і традыцыі расейскай філязофіі”): “Бахцін як мысьляр належыць эўрапейскай культуры. І тое, што дасьледаваньне яго творчасьці распачалося на Захадзе, мае глыбокія ўнутраныя прычыны. Ідэі Бахціна ня проста спасьцігаюцца — яны асымілююцца заходнім інтэлектам; чужое, іншароднае ня можа быць засвоена гэтак натуральна. І справа тут не ў фантастычнай папулярнасьці працаў Бахціна; кнігі Бярдзяева ня менш вядомыя на Захадзе, але ўспрымаецца Бярдзяеў як філёзаф спэцыфічна расейскі і, болей за тое, праваслаўны. А вось у Бахціне эўрапеец бачыць свайго, зьмяшчае яго ў шэраг заходніх мысьляроў, выбудоўвае шматлікія сэнсавыя паралелі ягоных ідэяў з традыцыямі эўрапейскай філязофіі. Расейскія літаратуразнаўцы, якія “адкрылі” Бахціна і кантактавалі зь ім у апошнія гады ягонага жыцьця, сьведчаць, што сам Бахцін прызнаваў асновапалеглымі для свайго філязофскага станаўленьня ідэі Ґермана Кагена. І Бахціна разглядаюць, зыходзячы з гэтага факту: аўтарытэтным сталася ўзьвядзеньне меркаваньняў Бахціна да інтуіцыяў Кагена ў манаграфіі пра Бахціна Майкла Холквіста і Катарыны Кларк. Ужо асэнсаванае ўзьдзеяньне на Бахціна абедзьвюх школаў нэаканціянства, суадносіны ягоных ідэяў зь філязофіяй Марціна Бубэра, вытокі якой — у Марбургскай школе, а таксама з фрайдызмам, марксызмам, філязофскай анталёгіяй, экзістэнцыялізмам — думкі Бахціна цяпер успрымаюцца ў параўнаньні менавіта з гэтымі філязофскімі накірункамі”.