Валянцін Акудовіч: Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Пачынаючы з “Мужыцкай праўды” Кастуся Каліноўскага і віленскай “Нашай Нівы” пачатку стагодзьдзя, усе беларускія выданьні ўскосна, сьвядома ці неўсьвядомлена, выконвалі ролю адсутных грамадзкіх і сацыяльна-палітычных інстытутаў. Больш за тое. Менавіта на прасторы грамадзка-культурных выданьняў і кнігаў, беларусы сфармаваліся як нацыя. І сёньня мы застаемся нацыяй ня дзякуючы палітычным рухам і фармальна незалежнай дзяржаве, а зноў жа дзякуючы таму, што існуе Беларускі Тэкст. Магчыма, зьнешне гэтая тэза выглядае залішне радыкальнай, але, я думаю, яна такой не падасца кожнаму, хто заглыбіўся ў яе сутнасьць.

Вось чаму адказнасьць за лёс Беларусі шмат у чым ляжыць на Беларускім Тэксьце, а значыць і на кожным пэрсанальна, хто гэты тэкст фармуе.

Падобна, нам ужо стаецца амаль невыносным цяжар адказнасьці за існаваньне мовы, нацыі, дзяржавы, які ўжо больш за стагодзьдзе ніхто не здымае ні зь літаратараў, ні з рэдактараў, ні з выдаўцоў.

Магчыма, я памыляюся, але мне здаецца, што мы ста-міліся, што мы ўжо страшэнна стаміліся ад трагічнага цяжару апошняга беларускага стагодзьдзя. А разам з намі стаміўся і наш чытач. Уласна кажучы, ён зусім і не чытач у звыклым разуменьні. Гэта хутчэй наш хаўрусьнік. Мы зь ім ня пішам і не чытаем літаратурныя тэксты, а празь пісаньне і чытаньне літаратурных тэкстаў удзельнічаем у сакралізаванай містэрыі, галоўнай мэтай якой ёсьць нарошчваньне астральнага цела нацыі.

Адсюль і праблема чытача нашых выданьняў паўстае ў досыць спэцыфічным ракурсе. Яна кардынальна адрозьніваецца ад той звычайнай праблемы, якая ёсьць у кожнага выданьня ў кожнай краіне. Фармулюючы гэтае адрозьненьне, парадусім заўважым, што ў нас гэтая праблема не вырашаецца празь якасьць і актуальнасьць саміх тэкстаў. У нас яна найперш зьвязаная з пашырэньнем Архіпэлягу Беларусь і з павелічэньнем колькасьці яго насельнікаў. Рэч у тым, што каб стаць чытачом хоць якога з нашых выданьняў, спачатку трэба зрабіцца беларусам. А каб зрабіць з шараговага грамадзяніна Рэспублікі Беларусь — беларуса, патрабуецца шмат часу і столькі ж высілкаў. Тым больш, што дзяржава Беларусь у “вытворчасьці беларусаў” амаль не ўдзельнічае. Кожны сьвядомы беларус — гэта штучны выраб, зьдзейсьнены на подзе Беларускага Тэксту самаахвярнымі намаганьнямі прыватных асобаў. З гэтага, бадай, няцяжка зразумець, чаму наяўнасьць нашага чытача залежыць ня столькі ад якасьці і актуальнасьці тэкстаў, колькі ад спрыяльнага супадзеньня грамадзка-палітычных падзеяў і прыватных ініцыятываў адэптаў беларушчыны. І вось толькі тады, калі празь зьбег прыватных ініцыятываў і сацыяльных акалічнасьцяў зьяўляецца чарговы беларус, настае пара прылучэньня яго да таго ці іншага выданьня — гэты акт па яго значнасьці я з пэўнай доляй іроніі гатовы параўнаць з працэдурай пасьвячэньня ў рыцары нейкага сярэднявечнага ордэну ці ў сябры масонскай лёжы.

Доўгі час міт аб непапулярнасьці беларускіх тэкстаў трымаўся пераважна на наступным аргумэнце: яны, у параўнаньні з расейскімі, не адпавядаюць інтэлектуальным і эстэтычным патрабаваньням сучаснага чытача. Цяпер, пасьля зьяўленьня літаратурнай газэты “Наша Ніва”, часопісаў “Крыніца”, “Калосьсе”, “Фрагмэнты”, стаецца зразумелым, што гэта быў ня проста міт, а міт наўмысна аблудны. Сёньня мы можам канстатаваць, што абыякавасьць да беларускіх тэкстаў тых, каго ў нас называюць “пашпартнымі беларусамі”, зьвязана ня зь нізкай якасьцю беларускіх выданьняў, а з расейска-савецкай мэнтальнасьцю. На працягу двух стагодзьдзяў расейская, а потым расейска-камуністычная імпэрыя ўсімі магчымымі сродкамі прымусу, ад фізычнага да інтэлектуальнага, выціскала аўтэнтычную культуру беларусаў за абсягі рэальнасьці, каб напоўніць вызваленае мейсца сваімі культурнымі знакамі. Натуральна, што цяпер “пашпартным беларусам” няўтульна ў прасторы Беларускага Тэксту, бо тэкст гэта ўсяго толькі сыстэма знакаў, якія адсылаюць да тых ці іншых культурных рэаліяў. І калі гэтыя рэаліі сфармаваныя расейска-савецкай культурай, то што можа знайсьці для сябе такі фармальна беларускі, але па сутнасьці расейска-савецкі чытач у Беларускім Тэксьце, які адсылае яго да малавядомых яму рэаліяў беларускай мовы, культуры і мэнтальнасьці?..

Каб нечым збалянсаваць пэсымізм сваіх развагаў, мне, напэўна, напрыканцы трэба было б завяршыць іх нейкай аптымістычнай дэклярацыяй, кшталту: будзем спадзявацца, што зь цягам часу ўсё пераменіцца да лепшага. Але, на вялікі жаль, перш чым паставіць кропку, я мушу яшчэ больш радыкальна заглыбіцца ў пэсымізм. Рэч у тым, што я належу да тых, хто ў сваіх футуралягічных рэфлексіях схіляецца да думкі аб непазьбежным (рана ці позна) канцы эры Тэксту. Ужо сёньня Тэкст саступіў вершнасьць іншым тэхналёгіям у працэсе вытворчасьці інтэлектуальнай і эмацыйнай прадукцыі. І я ня схільны сябе суцяшаць, што гэта часовае адступленьне...