Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Але хоць імя старшыні і ўвекавечана на граніце, мы ніводнага добрага слова ў Выверах пра яго не пачулі. Надта ж шчыраваў у тых нацыяналізацыях-калектывізацыях. Да таго ж быў ён малаадукаваны, амаль непісьменны. Калі трэба было нешта напісаць, ён рабіў безліч памылак. З яго смяяліся, што замест таго каб напісаць «насыпаў» (напрыклад, скрыню бульбы), ён пісаў — «насікаў». Дапрасіцца ў яго чаго-небудзь, хаця б якога каня, каб што прывезці, таксама было не проста. Але, як нам расказвалі, «калі паўлітра паставіш, то дасць, што просіш».

І вось пад «мудрае кіраўніцтва» гэтага «чалавечка» і давялося ісці Марыі Іванаўне са сваім гаспадаром і дзецьмі.

Дворная лядоўня і дасюль стаіць аблепленая глінай. Затое амаль нічога не змянілася ўсярэдзіне склепа, куды завяла нас гаспадыня, каб паказаць. Склеп вялікі, прасторны, з тоўстымі мураванымі сценамі і столлю — рабіўся на вякі.

Ад панскай сядзібы засталася яшчэ закінутая, забруджаная, нікому цяпер непатрэбная сажалка за дарогай. Ну, і роўны шнур старых, пазгінаных у тры пагібелі карабатых вербаў паўз дарогу, што, як расказала Марыя Іванаўна, «вядзе праз пуць на гасцінец». Той гасцінец, якім некалі прыязджаў сюды з Вільні Тамаш Зан і якому пастаўлены ў Мясаце помнік.

Пазнаёміліся мы збольшага і з самой вёскай Выверы. Вёска даволі вялікая, у ёй многа новых, цагляных дамоў. А ў час, калі тут распрадавалі зямлю, як расказаў нам былы калгасны брыгадзір Аляксей Мікалаевіч Раманоўскі, было ўсяго адзінац цаць хат. Цікава, што гэтую ж лічбу падае і згаданы «Геаграфічны слоўнік...», адпаведны том якога выйшаў у 1893 годзе. Выходзіць, якраз недзе перад гэтым годам і распрадавалася тут зямля, на якой і ўзнікла тады вёска. Значыць, у першай палове XIX стагоддзя тут быў толькі фальварак. Сяляне ж жылі тады ў Раеўшчыне, якая амаль прымыкае да Вывераў.

У Раеўшчыну мы заязджалі на «Масквічы» Кастуся Харашэвіча. Кастусь суняў тады машыну каля чародкі цяністых таполяў ды вербаў, за мастком праз нейкую рачулку, здаецца, Крыніцу.

— Паглядзіце, якія тут магутныя дрэвы! — паказаў ён па ходу той рачулкі, што гублялася ў кустоўі. — Гэта ўсё, што засталося ад даўнейшага вялікага парку.

Кастусь расказаў, што яшчэ нядаўна хадзіў ён зарослымі дарожкамі гэтага парку, любуючыся велічнымі клёнамі ды ліпамі, а таксама піхтамі і шмат якімі яшчэ рэдкімі дрэвамі ды кустамі. На добры лад парк можна было б паднавіць, дагледзець. Сюды ж бегалі гуляць дзеці, хадзілі з кніжкамі школьнікі. Ды і даросламу чалавеку хіба ж пашкодзіла б краса? Але старшыня мясцовага калгаса «Усход» загадаў знесці, раскарчаваць парк. Гэта было якіх тры ці чатыры гады назад. Калі Кастусь падышоў тады да старшыні з пратэстамі, той толькі адмахнуўся ад яго, як ад назойлівай мухі:

— А, идите вы... Мне надо хлеб растить...

Цяпер усе мы ведаем, як ён і яму падобныя «растили» гэты хлеб. Ні хлеба, ні красы не маем мы сёння пасля іх гаспадарання на нашай зямлі.

Выверы былі зусім недалёка ад Маладзечна. Таму пасля выздараўлення Тамаша Зана бацькі паслалі яго разам з малодшымі Ігнасем і Сцяпанам давучвацца якраз сюды, у Маладзечна, у павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйска.

Знайшлі ў горадзе прыстойную кватэру, дзе разам з імі пасялілася і бабка Далеўская, каб глядзець хлопцаў. Кожную нядзелю яны спяшаліся да бацькоў у Выверы, куды часцей за ўсё ішлі пеша.

Павятовае вучылішча ў Маладзечне было чатырохкласнае, з двухгадовым курсам навучання ў двух старэйшых класах. Хаця тут выкладалася менш прадметаў, чым у Мінскай гімназіі (не было, напрыклад, логікі і будаўніцтва — прадметаў, якія ўваходзілі ў курс лекцый па матэматыцы, а таксама батанікі, грэчаскай і нямецкай моваў), але настаўнікі былі даволі падрыхтаваныя. Матэматыку і фізіку вёў магістр філасофіі Адам Юркоўскі, літаратуру і права — магістр філасофіі Ігнат Довят, граматыку — Мацей Нарушэвіч, гісторыю і святое пісьмо — Вінцэнт Шумскі, рускую мову і маляванне — Аляксей Зорка, французскую— Фердынанд Мілер... Адзін з настаўнікаў — Галаўня — перавёўся сюды з Мінскай гімназіі. Усіх іх Тамаш Зан успамінаў потым з удзячнасцю. Асобным настаўнікам ён не забываўся перадаваць у пісьмах з Віленскага універсітэта паклон.

Вялікі след у душы Тамаша Зана пакінула вайна 1812 года.

З паходам Напалеона на Расію беларуская шляхта звязвала вялікія надзеі на адраджэнне былой Рэчы Паспалітай, адной з састаўных частак якой было Вялікае княства Літоўскае. «Нягледзячы на нястомную дзейнасць Міхала Агінскага, — піша пра настроі спольшчанай беларускай шляхты Я. Івашкевіч у кнізе «Літва ў 1812 годзе» (1912), — нягледзячы на шырокую агітацыю за польска-расійскую садружнасць, немагчыма было схіліць польскую грамадскасць да ідэі аб еднасці з Расіяй. Вочы ўсіх былі скіраваны на Захад, на Напалеона, які быў для гэтых людзей паўбогам, ідэалам зямной сілы, прысланай з неба для адбудавання Польшчы, з'яднанай з Літвой». Энтузіязм, які ахапіў «літоўскую» шляхту з уступленнем французаў на беларускія землі, добра выказала «Газэта тымчасова міньска» ад 8 ліпеня 1812 года: «Непераможныя атрады вялікага Напалеона, цара французаў і італьянскага караля, сёння ўвайшлі ў наш Мінск. Гэты гістарычны дзень вызваліў нашу правінцыю з ярма няволі і вярнуў нас Айчыне». Па ўсёй Беларусі шляхта арганізоўвае свае ўзброеныя атрады, якія ўліваюцца ў «вялікую» армію Напалеона. На вайну супроць «маскаля» пад напалеонаўскія сцягі рвецца і чатырнаццацігадовы Тамаш Зан. Толькі бацька не дае яму здзейсніць гэты юначы парыў.