Кастусь Цвірка - Лісце забытых алеяў

Радзіму Францішка Багушэвіча я пакідаў з гнятлівым пачуццём. Ці не зашмат у гэтым мемарыяльным комплексе знішчана, часцей за ўсё нашай няўвагай, а мо і нашым бескультур'ем самых розных памятак, звязаных з біяграфіяй аднаго з першапраходцаў роднай беларускай літаратуры? Ці не зашмат тут усялякіх падробак, «падхарошванняў»?

Успамінаецца паездка ў 1986 годзе на Шаўчэнка ўскае свята на Украіну. Мне пашчасціла пабываць тады на радзіме Тараса Шаўчэнкі — у сяле Морынцы Звянігарадскага раёна Чаркаскай вобласці, дзе нарадзіўся паэт, і ў блізкім адсюль сяле Кірылаўка (цяпер Шаўчэнкава), дзе прайшлі яго дзіцячыя гады.-На месцы роднай хаты вялікага Кабзара я ўбачыў толькі памятны камень з прымацаванай табліцай і надпісам на ёй, а там, дзе стаяла хата Шаўчэнкаў у Кірылаўны, — абеліск і камень з магілы бацькі.

Вярнуўшыся ў Чаркасы, дзе сабраліся ўсе ўдзельнікі свята, каб правесці там літаратурны вечар, я выказаў аднаму з арганізатараў урачыстасці паэту Івану Драчу сваё здзіўленне: чаму гэта ўкраін цы не адбудавалі дасюль ні роднай хаты Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі ў Морынцы, ні хаты ў Кірылаўны, з якой пайшоў ён «у людзі».

— А нашто нам імітацыя, — адказаў на гэта Іван Драч. — Трэба захоўваць і аберагаць тое, што засталося, першароднае...

І праўда, украінцы свята аберагаюць кожную памятку, звязаную са сваім вялікім нацыянальным паэтам. Напрыклад, глінабітны дамок дзяка, у якога браў першапачатковую навуку маленькі Тарас, абнесены з усіх бакоў сценамі спецыяльнай пабудовы з дахам. На вякі захаваецца цяпер гэтая першая школка песняра Украіны.

Я расказаў пра гэта ў аўтобусе Содалю і ўсім таварышам па вандроўцы і выказаў сваю занепакое насць, ці паслухаецца Алесь Жамойцін нашай парады зберагчы падмурак даўнейшай хаты Багушэвічаў.

Маю занепакоенасць падзяліў і Содаль. Ён параіў яшчэ раз пагутарыць з Алесем. Паколькі мы ўжо тады далёка ад'ехалі адтуль, заставалася толькі пазваніць яму. Але дома ў Алеся тэлефона не было. Я надумаў пазваніць у калгасную кантору, папрасіць, каб перадалі Алесю маю просьбу: хай ён па нашым прыездзе затэлефануе мне на работу ў «Полымя». Але і ў кантору пазваніць з Ашмян, кудой мы ізноў праязджалі, было не так проста: Кушлянскі калгас належаў да іншага, Смаргонскага раёна. Калі мяне ўсё ж звязалі з той канторай (званіў я з кабінета майго сябра рэдактара ашмянскай райгазеты Юркі Мікалаева), я нібы з-пад зямлі пачуў далёкі жаночы голас. Гэты голас і паабяцаў выканаць маю просьбу. Але званка я ад Алеся чамусьці так і не дачакаўся.

Як потым выявілася, мы ўсё ж дарэмна сумняваліся ў Жамойціне. Неўзабаве пасля нашай паездкі ў Кушлянах ізноў пабывала група работнікаў таго ж Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры, якія сказалі мне, што падмурак хаты Багушэвічаў беражна захоўваецца. Ну, а палазіў там бульдозер быццам бы таму, што няўрымслівы Алесь Жамойцін хацеў гэтакім спосабам пашукаць для музея сямейныя рэліквіі Багушэвічаў. Між іншым, яму, як расказваюць, перад тым тое-сёе на Багушэвічавай сядзібе ўдалося знайсці — вельмі цікавую, праўда, пабітую фарфоравую талерку, камень, на якім выбіта лічба — 1898, а гэта ж год, калі паэт назаўсёды вярнуўся ў Кушляны. На гарышчы Багушэвічавай хаты адшукаўся таксама абрывак старога канверта з некалькімі невыразнымі словамі, напісанымі, як мяркуецца, рукой паэта... Ну што ж, можна толькі пажадаць Алесю Жамойціну поспеху ў яго важнай рабоце па ўвекавечанні памяці нашага Францішка Багушэвіча.

Вядома, Свіраны, Кушляны, Жупраны — самыя важныя мясціны ў жыцці Францішка Багушэвіча. Гэта — яго зямля, «малая радзіма».

Але, каб па-сапраўднаму пазнаць і зразумець паэта, трэба, мусіць, прайсці ўсімі яго шляхамі, па якіх кідала яго доля.

У час нашай экспедыцыі мы меліся, апрача названых вёсак, наведаць і іншыя, канечне, не вельмі далёкія адсюль мясціны, што паклалі хоць які-небудзь адбітак у біяграфіі Францішка Багушэвіча.

Больш за ўсё хацелася нам бліжэй пазнаёміцца з яго роднай Віленшчынай, сустрэцца з людзьмі, якія б маглі нешта дадаць да жыццяпісу паэта, ну, і набыць у іх для музея нейкія рэчавыя памяткі.

Канцавым пунктам нашага падарожжа па Віленшчыне мы намецілі вёску (здаецца, раней гэта было мястэчка) Яшуны, дзе некалі працаваў малодшы брат Францішка Багушэвіча Апалінар і куды часта наведваўся сам паэт. Пра Яшуны ён пісаў і ў адным са сваіх твораў. Яшуны належаць да Шальчынінскага раёна, які з аднаго боку мяжуе з Вільнюскім, а з другога — з нашым Воранаўскім раёнам Гродзенскай вобласці.