Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

Звярнуў увагу Едыгей на тое, што сабака нешта ўсё брэша за домам, непакоіцца, — пабяжыць, пабрэша і зноў вернецца. Едыгей выйшаў паглядзець і ўбачыў непадалёк ад загона незнаёмую жывёліну — вярблюд, але дзіўны нейкі, стаіць і не зварухнецца. Едыгей падышоў бліжэй і толькі тады пазнаў свайго Каранара.

— Дык гэта ты, значыцца? Да чаго ж ты дайшоў, як жа ты заняпаў! — усклікнуў разгублены Едыгей.

Ад ранейшага Бураннага Каранара засталіся толькі скура ды косці. Аграмадная галава з запалымі сумнымі вачамі хісталася на станчэлай шыі, касмылі былі як не свае, звісалі ніжэй каленяў, ранейшых гарбоў, што ўздымаліся, як чорныя вежы, і знаку не было — яны зваліліся на бок, як усохлыя старэчыя грудзі. Атан так знясілеў, што яму не хапіла моцы зайсці ў загон. І стаў тут, каб перадыхнуць. Усяго сябе, да апошняй жылкі, аддаў ён гону і цяпер быў як пусты мех.

— Эхе-хе! — кпліва здзівіўся Едыгей, аглядаючы Каранара з усіх бакоў. — Вось да чаго ты дастукаўся! Цябе нават сабака не пазнаў. А ты ж быў атанам. Ну і ну! І ты яшчэ аб'явіўся! Ні сораму, ні сумлення. Яйкі хоць пры табе? Мо згубіў па дарозе? Вой і смурод ад цябе! Каб на цябе халера!

Каранар стаяў нерухома — не было ў ім ні ранейшай сілы, ні ранейшай велічы. Сумны і нягеглы, ён толькі хітаў галавой і стараўся хоць утрымацца на нагах.

Едыгею стала шкада атана. Ён пайшоў у двор і вярнуўся з поўным тазам адборнага пшанічнага зерня, пасыпанага буйнай соллю.

— На, паеш, — паставіў ён корм перад вярблюдам. — Можа, павесялееш. Я потым адвяду цябе ў загон. Паляжыш, ачомаешся.

Таго ж дня была ў яго размова з Казангапам. Сам пайшоў да яго і гаворку павёў такую:

— Я да цябе, Казангап, вось па якой справе. Ты не здзіўляйся: учора, маўляў, і слова сказаць не хацеў, а сёння — вось ён! Хачу я вярнуць табе Каранара. Падзякаваць. Некалі ты падараваў яго мне сысунком. Дзякуй. Паслужыў ён мне добра. Я яго нядаўна прагнаў, не вытрываў — дык ён сёння прыйшоў. Ледзьве ногі прывалок. Цяпер ён ляжыць у загоне. Тыдні праз два будзе ў ранейшай форме. Моцны і здаровы. Толькі карміць трэба.

— Чакай, — перапыніў яго Казангап. — Ты гэта да чаго? Навошта ты раптам рашыў вярнуць мне Каранара? Я цябе хіба прасіў пра гэта?

І тады Едыгей сказаў пра тое, што надумаў. Мяркуе ён паехаць адсюль з сям'ёй. Надакучыла ў саразеках, пара змяніць месца жыхарства. Можа, на лепшае тое. Казангап уважліва выслухаў.

— Глядзі сам. Толькі, думаю я, ты зараз не разумееш, чаго хочаш. Ну добра, дапусцім, ты паехаў, але ад сябе куды дзенешся? Ад бяды сваёй не схаваешся. Не, Едыгей, калі ты джыгіт, дык паспрабуй змагчы сябе. А паехаць — гэта не геройства. Кожны можа паехаць. Але не кожны здольны змагчы сябе.

Едыгей не стаў ні згаджацца, ні спрачацца. Задумаўся і сядзеў, цяжка дыхаючы. «А ці змагу там забыць? І не думаць нельга і думаць цяжка. А ёй хіба лягчэй? Дзе яна цяпер з малымі? І хто ёй дапаможа, хто зразумее? І Укубале нялёгка — колькі дзён ужо моўчкі церпіць маю адчужанасць, маю паныласць… А за што?»

Казангап зразумеў, што адбываецца з Буранным Едыгеем, і, каб зрабіць яму палёгку, сказаў, кашлянуўшы, нібы прымушаючы слухаць:

— А ведаеш, навошта мне пераконваць цябе, Едыгей, — ты і сам добра ўсё разумееш. І калі на тое, ты не Раймалы-ага, а я не Абдзільхан. І галоўнае, на сто вёрст наўкол няма ў нас ніводнай бярозы, да якой я мог бы прывязаць цябе. Ты вольны, рабі так, як знаеш. Толькі добра падумай перад тым, як зрушыць з месца.

Гэтыя словы Казангапа доўга памятаў Едыгей.

…Раймалы-ага быў вельмі вядомым для свайго часу спеваком. Замалада праславіўся. Ласкай божаю ён аказаўся жырау, які спалучаў у сабе тры цудоўныя пачаткі: ён быў і паэтам, і кампазітарам уласных песень, і выдатным выканаўцам, спеваком вялікага дыхання. Сучаснікаў сваіх Раймалы-ага вельмі ўражваў. Варта толькі яму было ўдарыць па струнах, як услед за музыкай лілася песня, нараджаючыся ў прысутнасці слухачоў. І ўжо на наступны дзень гэтая песня перадавалася з вуснаў у вусны, бо пачуўшы напеў Раймалы, кожны нёс яго па аулах і качэўях. Гэта яго песню спявалі тагачасныя джыгіты:

Раймалы-ага прыгожа і ярка апранаўся, так яму сам бог загадаў. Асабліва любіў багатыя, абшытыя дарагім футрам шальі, розныя для зімы, лета і вясны. І быў яшчэ ў яго конь неразлучны — усім вядомы залаціста-буланы ахалтэкінец Сарала, падораны туркменамі на званай вячэры. Усхвалялі Саралу не меней, чым гаспадара. Любуючыся яго хадой, прыгожай і велічнай, знаўцы мелі вялікую асалоду. Пагэтаму і гаварылі тыя, каму была ахвота пажартаваць: усё багацце Раймалы — гук дамбры ды паходка Саралы.