Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

Успомнілася Едыгею, як да таго, калі паявіліся на перагонах снегаачышчальнікі — і тыя, што б'юць тугім струменем, і тыя, што зграбаюць яго, і ўсялякія іншыя, — давялося ім з Казангапам пазмагацца з заносамі на пуцях, можна сказаць, не на жыццё, а на смерць. А нібыта зусім нядаўна гэта было. У пяцьдзесят першым, пяцьдзесят другім гадах — лютыя зімы стаялі. Хіба толькі на фронце даводзілася так, калі жыццё клалася на адну нядоўгую патрэбу — на адну атаку, на адну гранату пад танк… Так і тут здаралася. Няхай ніхто цябе не забіваў. Але затое сам жыцця не шкадаваў. Колькі заносаў перакідалі ўручную, вывалаклі валакушамі і нават мяшкамі павыносілі, гэта на сёмым кіламетры, там дарога ідзе нізам скрозь прарэзаны бугор, і кожны раз здавалася, што гэта апошняя сутычка з завірушнай кругаверцю і што дзеля гэтага можна не задумваючыся аддаць самое жыццё, абы не чуць, як равуць у стэпе паравозы — ім дарогу давай!

Але снягі тыя расталі, цягнікі тыя прамчалі, тыя гады прайшлі… Нікому і справы няма цяпер да гэтага. Было — не было. Цяперашнія пуцейцы прыбываюць сюды наездамі, шумлівыя, бесклапотныя — кантрольна-рамонтныя брыгады, дык яны не тое што не вераць, не разумеюць, уцяміць не могуць, як гэта магло быць: саразекскія заносы, а на перагоне некалькі чалавек з лапатамі. Дзіва! А каторыя і проста смяюцца: а навошта гэта трэба было, такія пакуты браць на сябе, навошта было знясільваць сябе — з якой нагоды? Нам бы такое — нізавошта! Ды пайшлі вы, самі ведаеце куды, а мы ўзняліся б — і на другое месца, ну хоць на будоўлю рушылі б ці яшчэ куды, дзе ўсё як мае быць. Колькі адрабілі — за столькі плаці. А калі аўрал — збірай народ, гані звыштэрміновыя… «На дурноце вашай выязджалі, стармоны, — дурнямі і памрэце!»

Калі страчаліся такія «пераацэншчыкі», Казангап не звяртаў на іх увагі, быццам гэта яго не тычылася, усміхаўся, быццам ён ведаў пра сябе нешта большае, ім не даступнае, а Едыгей — той не вытрымліваў, узрываўся, бывала, спрачаўся, кроў сабе псаваў.

А здараліся ж у іх з Казангапам размовы і пра тое, з чаго смяяліся цяпер гэтыя прыезджыя, і пра шмат што іншае яшчэ і раней, з сорак пятага года, і асабліва пасля таго, як выйшаў Казангап на пенсію, ды неяк няўдала: паехаў у горад да сына жыць і вярнуўся месяцы праз тры. Шмат пра што тады перагаварылі, як і што яно на свеце. Мудры быў чалавек Казангап. Ёсць пра што ўспомніць… І раптам зразумеў Едыгей надзвычай выразна, з нейкай нечакана вострай горыччу, што цяпер давядзецца хіба што ўспамінаць…

Едыгей паспяшаўся ў будку, пачуўшы, як шчоўкнуў, уключыўся мікрафон перагаворніка. Зашаргацела, зашумела, як у пургу, перш чым голас пачуўся.

— Едыке, ало, Едыке, — прасіпеў Шаймердзен, дзяжурны па раз'езду, — ты чуеш мяне? Адгукніся!

— Я чую! Чую!

— Ты чуеш?

— Чую, чую!

— Як чуеш?

— Як з таго свету!

— Чаму як з таго свету?

— Ды так!

— А-а… Значыцца, стары Казангап гэта самае…

— Што гэта самае?

— Ну, памёр, значыць, — Шаймердзен сіліўся адшукаць нейкія другія словы. — Ну як сказаць? Значыцца, завяршыў, гэта во, ну гэта самае, свой слаўны шлях.

— Так, — коратка адказаў Едыгей.

«Вось хайван [2] Хайван — скаціна. , дурнагаловы, даўбеннік, — падумаў ён, — пра смерць нават не можа сказаць па-чалавечы».

Шаймердзен змоўк на хвіліну. У мікрафоне яшчэ мацней зашоргала, зарыпела. Затым Шаймердзен прахрыпеў:

— Едыке, дарагі, толькі ты, гэта самае, галаву мне не дуры. Калі памёр, дык што ж цяпер… У мяне людзей няма. Навошта табе сядзець побач? Нябожчык, гэта самае, ад гэтага не ўстане, я так думаю…

— А я думаю, разумення ў цябе ніякага няма! — абурыўся Едыгей. — Як гэта галаву не дуры? Ты тут другі год, а мы з ім трыццаць год прарабілі разам. Ты падумай. Сярод нас чалавек памёр, нельга, не дазволена пакідаць нябожчыка аднаго ў пустым доме.

— А адкуль яму ведаць, гэта самае, адзін ён ці не адзін?

— Затое мы ведаем!

— Ну добра, не крычы, гэта самае, не крычы, стары!

— Я табе тлумачу.

— Ну што ты хочаш? У мяне людзей няма. Што там будзеш рабіць, усё роўна ноч.

— Буду маліцца. Нябожчыка буду рыхтаваць. Малітвы буду ўзносіць.

— Маліцца? Ты, Буранны Едыгей?

— Я, а хто ж? Я ведаю малітвы.

— Ну, скажаш, — шэсцьдзесят год, гэта самае, Савецкай улады.

— Ды пры чым тут Савецкая ўлада! Па нябожчыках моляцца спакон веку. Чалавек бо памёр, а не скаціна!

— Ну добра, маліся, гэта самае, толькі не крычы. Пашлю па Доўгага Эдыльбая, калі згодзіцца, то прыйдзе, гэта самае, заменіць цябе… А цяпер давай, сто семнаццаты падыходзіць, рыхтуй на другую запасную…