Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

Такім чынам апынуліся яны аднойчы, недзе ў разгары вясны, на вялікай вузлавой станцыі Кумбель. Вугаль разгружалі. Вагоны з вугалем падаваліся па запасных пуцях проста на тылы дэпоўскай гаспадаркі. Тут вугаль скідалі спачатку на зямлю, каб хутчэй вызваліць платформы, а потым на тачках перавозілі туды, дзе рабіліся бурты, аграмадныя, як дамы. Запас на цэлы год. Непамерна цяжкая, пыльная, брудная была работа. Але і жыць трэба. Едыгей накідваў грабаркай той вугаль на тачку, а Укубала адвозіла тачку ўгору па насцілу, там выварочвала яе і зноў вярталася ўніз. Зноў насыпаў Едыгей тую тачку, і зноў Укубала, бы каняка якая, каціла ўгору цяжкі, не для бабскай сілы груз. А тым часам рабілася ўсё гарачэй дзень пры дні, і ад той гарачыні, ад таго вугальнага пылу млосна рабілася Едыгею, блажыла яго. Сам адчуваў, як пакідаюць яго сілы.

Але больш за ўсё непакоіла яго, прыгнятала тое, што жонцы даводзілася, задыхаючыся ў чорнай пылюцы, рабіць замест яго тое, што трэба было рабіць яму. Цяжка было глядзець на яе. З галавы да пят уся ў чорным вугальным прысаку, толькі адны бельмы вачэй ды зубы свецяцца. А сама ўся мокрая ад поту. Бруднымі пісягамі сцякаў вугальна-чорны пот на шыю, на грудзі, на спіну. Каб ён быў па-ранейшаму моцны, хіба дапусціў бы такое! Сам адзін перакідаў бы дзесятак вагонаў гэтага праклятага вугалю, каб толькі не бачыць жончыных пакутаў.

Калі яны пакідалі свой апусцелы рыбацкі аул, спадзеючыся, што Едыгею як параненаму франтавіку знойдзецца якая работа, не ўлічылі аднаго: што такіх франтавікоў усюды было аж даволі. І ўсім ім трэ было неяк падладжвацца пад новае жыццё. Добра яшчэ, што ў Едыгея ацалелі рукі і ногі. А колькі знявечаных — бязногіх, бязрукіх, на мыліцах і пратэзах — пабачыла тады чыгунка. Доўгімі начамі, калі, уладкаваўшыся дзе ў кутку ў перапоўненым, смуродным станцыйным памяшканні, яны бавілі ноч, Укубала, наперад папрасіўшы прабачэння, дзякавала богу за тое, што муж яе побач, з ёй, што яго пашкадавала вайна, не скалечыла так, каб было да адчаю роспачна і невыносна. Бо тое, што яна бачыла на станцыях, пасяліла ў ёй жах і пакуту. Што чакала кожнага з іх, чым можна было заплаціць за тое, што болей было за любую плату? І толькі за адно тое, што такая бяда абмінула яе, а магла і не абмінуць, за тое, што муж вярнуўся хай і з кантузіяй, але не знявечаны, Укубала была гатовая аддзячыць усяму свету самай пякельнай працай. І таму яна не скардзілася, не падавала выгляду, нават калі не ставала сілы цягаць ногі, калі, здавалася, не хапала трывання.

Але Едыгею ад гэтага было не лягчэй. Варта было нешта прыдумаць, неяк мацней адчуць сябе ў жыцці. Не век жа блукаць. І ўсё часцей прыходзіла ў галаву думка: а што, калі сказаць сабе «таўбакель» [4] Таўбакель — была не была. і падацца куды ў горад, а там ужо як пашанцуе. Толькі каб здароўе вярнулася, толькі б выкараскацца з гэтай кантузіі праклятай. Тады яшчэ можна было б пазмагацца, пастаяць за сябе… Усяляк магло, вядома, перакруціцца для яго і ў горадзе, але, можа, прыжыліся б неяк, як шмат хто, ды лёс памеркаваў іначай. Так, гэта лёс быў, бо інакш як назваць той выпадак…

У тыя дні, калі яны гаравалі на станцыі Кумбель, наняўшыся на буртоўку вугалю, на дэпоўскім двары паявіўся аднойчы нейкі казах верхам на вярблюдзе — дапяў сюды, мусіць, са стэпу дзеля сваіх спраў. Так яно падалося. А той пусціў вярблюда пасвіцца на лубяк поблізу, а сам, заклапочана азіраючыся, пайшоў з пустым мехам пад пахай.

— Гэй, браток, — сказаў ён да Едыгея, параўняўшыся з ім, — калі ласка, прыгледзь, каб малыя не дурэлі. Звычка ў іх дурная — дражняць, б'юць жывёлу. А то і распутаць могуць дзеля пацехі. А я зараз, мне ненадоўга.

— Ідзі, ідзі, прыгледжу, — паабяцаў Едыгей, шчыруючы з грабаркай і абціраючыся чорнай, пацяжэлай ад поту анучкай.

Пот ліў з твару не перастаючы. Едыгей так і гэтак таптаўся каля вугальнай кучы, нагружаючы тачку. Але чаму не прыгледзець, каб станцыйныя вісусы не дакучалі вярблюду? Неяк ён бачыў іхнія гарэзы — да таго давялі жывёлу, што яна пачала зласліва крычаць у адказ, плявацца ды ганяцца за імі. А ім задавальненне, бач, і як першабытныя паляўнічыя, што дзікім кагалам абкружалі звера, білі цяпер яго камянямі ды дубцамі. Давялося цярпець беднаму вярблюду, пакуль паявіўся гаспадар…

І гэты раз, як на тое, шумлівая гурма дзятвы прымчала ганяць футбольны мяч. І пачалі яны яго ганяць, цаляючы ў вярблюда. Вярблюд ад іх, а яны мячыкам па баках яму бэхаюць як ямчэй ды мацней. Хто патрапіць, радуецца, нібы гол забіў…