Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

А Едыгей, тады яшчэ не Буранны Едыгей, а проста выпадкова стрэчны мясцоваму пуцейцу казах, паранены франтавік з неўладкаваным жыццём, даверыўшыся Казангапу, пакіраваў з жонкай у пошуках работы і прыстанку на невядомы раз'езд Баранлы-Буранны, не думаючы, што застанецца там на ўсё жыццё.

Вялізная, бязмежная пространь нядоўга зялёных пасля вясны саразекаў аглушыла Едыгея. Наўкол Аральскага мора таксама багата стэпаў і раўнін, чаго вартае адно Вусць-Урцкае плато, але такую пустэльнасць даводзілася бачыць упершыню. І як потым зразумеў Едыгей, толькі той мог астацца на адзіноце з нематою саразекаў, хто ў стане быў суаднесці веліч пустыні з уласным духам. Так, вялізныя яны, саразекі, але жывая думка чалавечая аблятае і іх. Мудры быў Елізараў, умеў растлумачыць тое, што няўцямна выспявала ў няпэўных здагадках.

Хто ведае, як адчулі б сябе Едыгей і Укубала, паглыбляючыся ў саразекі, каб не Казангап, што ўпэўнена крочыў наперадзе, вёў на повадзе вярблюда. Едыгей жа ехаў верхам сярод рознага ладунку. Вядома, Укубала павінна была ехаць верхам, а не ён. Але Казангап і асабліва сама Укубала настаялі, амаль прымусілі Едыгея ўзлезці на вярблюда: «Мы здаровыя людзі, а табе трэба сілы берагчы». Вярблюд быў малады, яшчэ нямоглы для такіх нагрузак, таму двое ішлі побач, а трэці ехаў верхам. Гэта на цяперашнім Едыгеевым Каранары спакойна ўладкаваліся б трое і спакойна, гадзіны за тры, чатыры прытрухалі б да месца. А яны дабіраліся тады дзень, бо трапілі ў Баранлы-Буранны толькі ноччу.

Але дарога ў размовах ды разглядванні незнаёмых мясцін здалася не такой і доўгай. Казангап расказваў пра тутэйшую жытку, расказваў пра тое, як трапіў сюды, на чыгунку. Гадоў было яму не так багата, дазналіся, трыццаць шосты пайшоў тады, перад самым канцом вайны. Паходзіў ён з прыаральскіх казахаў. Ягоны аул Бешагач аддзялялі ад Жангельдзі трыццаць кіламетраў па ўзбярэжжы. І хоць даўно ўжо Казангап паехаў адтуль, ён ні разу не наведаў свой Бешагач. Былі на тое прычыны. Бацьку ягонага, выяўляецца, выслалі, раскулачыўшы, і неўзабаве ён памёр недзе па дарозе, вяртаючыся са ссылкі, калі высветлілася, што ніякі ён не кулак, што трапіў ён пад перагіб і што памылкова, дарэмна так жорстка абышліся з такімі сераднякамі-гаспадарамі, як ён. Далі адбой, але позна было ўжо. Сям'я — браты, сёстры — раскідаліся тым часам хто куды, толькі б ад сваіх мясцін далей. І з той пары пра іх не чуваць нічога. Казангапа, тады маладога хлопца, асабліва порсткія актывісты ўсё падбухторвалі выступіць на сходзе з асуджэннем бацькі, каб ён сказаў на людзях, што горача падтрымлівае лінію, што бацька ягоны быў правільна асуджаны як варожы элемент, што ён адракаецца ад такога бацькі, што такім, як ягоны бацька, класавым ворагам няма месца на зямлі і паўсюль іх павінна чакаць немінучая пагібель.

Давялося Казангапу падацца ў няблізкі свет, каб уратавацца той ганьбы. Цэлых шэсць год працаваў ён у Бетпак-Дале — у Галодным стэпе пад Самаркандам. Зямлю тую, адвеку не чапаную, пачыналі тады асвойваць пад бавоўну. Людзі былі патрэбныя да зарэзу. Жылі ў бараках, капалі канавы. Грабаром быў, трактарыстам быў, брыгадзірам быў, грамату ганаровую атрымаў Казангап за ўдарную працу. Там і ажаніўся. У Галодны стэп ехалі тады людзі на заробкі з усіх бакоў. З-пад Хівы прыехала каракалпачка Букей разам з сям'ёй брата на бетпак-далінскія работы. А выйшла так, што суджана было ім сустрэцца. Ажаніліся ў Бетпак-Дале і рашылі вярнуцца на радзіму Казангапа, на Аральскае мора, да сваіх людзей, на сваю зямлю. Але толькі не прадумалі ўсё да канца. Ехалі доўга, з перасадкамі, а калі яшчэ адну перасадку пачалі рабіць, на Кумбеле, сустрэў Казангап выпадкова сваіх аральскіх землякоў і зразумеў з размоў, што не варта яму вяртацца ў Бешагач. Справамі і цяперашнімі там займаліся ўсё тыя ж перагібшчыкі. А калі так, не стаў Казангап вяртацца ў свае мясціны. Не таму, што нечага баяўся, цяпер у яго была грамата самога Ўзбекістана. Не хацелася бачыць людзей, што гатовыя былі зганьбіць яго. Як пасля ўсяго спакойна вітацца, рабіць выгляд, што нічога не адбылося!

Казангап не любіў пра гэта ўспамінаць і не разумеў, што, акрамя яго, пра тое даўно ўжо забыліся. За доўгія-доўгія гады, што мінулі пасля прыезду ў саразекі, толькі разы са два даў ён адчуць, што для яго няма забытага. Аднойчы сын зрабіў яму прыкра, другім разам сам Едыгей няўклюдна пажартаваў.

Падчас аднаго з прыездаў Сабітжана сядзелі яны ўсе за чаем, гаворкі вялі, навіны гарадскія абгаворвалі. Расказваў, між іншым, Сабітжан, пасмейваючыся, што тыя казахі ды кіргізы, якія ў гады калектывізацыі аселі ў Сіньцзяне, цяпер зноў вяртаюцца. Там іх Кітай так прыціснуў у камунах — есці забаранілі людзям дома, толькі з агульнага катла тры разы на дзень — вялікія і малыя ў чарзе з місамі. Кітайцы ім такое паказалі, што бягуць яны адтуль, як пяты апёкшы, пакідаўшы ўсю маёмасць. У ножкі кланяюцца, укленчваюць — толькі пусціце назад.