Мікалай Гогаль - Мёртвыя душы

«Як ствараць, калі і без таго на кожным кроку непрыемнасць?» сказаў Васілій. «Чуў ты, якую без цябе сыграў з намі штуку Леніцын? — Захапіў пустку, дзе ў нас святкуецца чырвоная горка. Па-першае, пусткі гэтай я ні за якія грошы... Тут у мяне сяляне святкуюць кожную вясну чырвоную горку, з ёй звязаны ўспаміны вёскі; а для мяне звычай — святая рэч і за яго гатоў афяраваць усім».

«Не ведае, таму і захапіў», сказаў Платон: «чалавек новы, толькі што прыехаў з Пецербурга; яму трэба расказаць, растлумачыць».

«Ведае, добра ведае. Я пасылаў яму сказаць, але ён адказаў грубасцю».

«Табе трэба было з’ездзіць самому, растлумачыць. Перагавары з ім сам».

«Ну, не. Ён занадта ўжо заважнічаў. Я да яго не паеду. Калі ласка, едзь сам, калі хочаш ты».

«Я паехаў-бы, але я-ж не ўмешваюся... Ён можа мяне і падашукаць і падмануць».

«Ды калі хочаце, дык я паеду», сказаў Чычыкаў: «растлумачце справу».

Васілій зірнуў на яго і падумаў: «Вось які ахвотнік ездзіць!»

«Вы мне дайце толькі зразумець, які ён чалавек», сказаў Чычыкаў: «і ў чым справа».

«Мне сорамна ўскладаць на вас такую непрыемную камісію. Чалавек ён, па-мойму, дрэнь: з простых дробнапамесных дваран нашай губерні, выслужыўся ў Пецербургу, ажаніўшыся там на нейчай пабочнай дачцы, і заважнічаў. Тон задае. Ды ў нас народ жыве не дурны: мода нам не загад, а Пецербург не царква».

«Вядома», сказаў Чычыкаў: «а справа ў чым?»

«Бачыце вось? Яму, сапраўды, патрэбна зямля. Ды калі-б ён не так ставіўся, я з ахвотаю вызначыў-бы ў іншым месцы дармова, не тое што... А цяпер задзірлівы чалавек падумае...»

«Па-мойму, лепш перамовіцца: можа, справа вось... Мне даручалі справы і не каяліся... Вось таксама і генерал Бетрышчэў...»

«Але мне сорамна, што вам давядзецца гутарыць з такім чалавекам»...

«...[ 110 110 Перад гэтым словам у рукапісу адрэзаны дзве старонкі, дзе, як відаць, расказвалася аб тым, як Чычыкаў паехаў да Леніцына. ] і наглядаючы асабліва, каб гэта было патайна», сказаў Чычыкаў: «бо не столькі само злачынства, колькі спакуса нясе шкоднасць».

«А, гэта так, гэта так», сказаў Леніцын, нахіліўшы зусім галаву набок.

«Як прыемна спаткаць аднолькавасць думак!» сказаў Чычыкаў. «Ёсць і ў мяне справа, і законная, і незаконная, разам: з выгляду незаконная, а ў сутнасці законная. Маючы патрэбу ў заставах, нікога не хачу змушаць на рызыку плаціць па два рублі за жывую душу. Ну, здарыцца, лопну — ад чаго хай бог бароніць, — непрыемна-ж уласніку, я і вырашыў выкарыстаць беглых і мёртвых, яшчэ не выкрэсленых з рэвізіі, каб за адным заходам зрабіць і хрысціянскую справу, і зняць з беднага ўласніка цяжар аплаты за іх подацей... Мы толькі паміж сабой зробім фармальным чынам купчую, як на жывыя».

«Гэта, аднак-жа, штосьці вельмі дзіўнае», падумаў Леніцын і адсунуўся з крэслам крыху назад. «Так, справа вось, аднак-жа, такога парадку...» пачаў [ён].

«А спакусы не будзе, таму што патайна», адказаў Чычыкаў: «і пры гэтым паміж людзьмі добрых намераў».

«Ды ўсё-такі, аднак-жа, справа неяк...»

«А спакусы ніякай», адказаў вельмі проста і шчыра Чычыкаў. «Справа такога парадку, як зараз разважалі: паміж людзьмі добрых намераў, прыстойных год і, здаецца, добрага чыну, і да гэтага-ж патайна». I, кажучы гэта, глядзеў ён адкрыта і высокародна яму ў вочы.

Як ні спрыцён быў на выкруты Леніцын, як добра ні ведаў ён наогул справаводства, але тут неяк зусім збянтэжыўся, тым больш, што нейкім вось дзіўным чынам ён як быццам заблытаўся ва ўласнай сетцы. Ён зусім не быў здольны на несправядлівасці і не хацеў-бы зрабіць нічога несправядлівага, нават патайна. «Вось якая дзіўная аказія!» думаў ён сам сабе. «Прашу ўваходзіць у цеснае сяброўства нават з добрымі людзьмі! Вось табе і задача!»

Але лёс і абставіны нібы знарок спрыялі Чычыкаву. Быццам для таго, каб дапамагчы гэтай цяжкой справе, увайшла ў пакой маладая гаспадыня, жонка Леніцына, бледная, худзенькая, нізенькая, але апранутая па-пецербургску, вялікая ахвотніца да людзей comme il faut [ 111 111 Прыстойных (франц.) ]. За ёй было вынесена на руках мамкай першае дзіця, плод пяшчотнага кахання маладых супругаў, якія толькі што пажаніліся. Спрытным падыходам з падскокам і нахілам галавы набок Чычыкаў зусім зачараваў пецербургскую даму, а следам за ёй і дзіцянё. З пачатку яно было разрумзалася, але словамі: «Агу, агу, душачка», і шчоўканнем пальцаў, і хараством сердалікавай пячаткі ад гадзінніка Чычыкаву ўдалося яго пераманіць да сябе на рукі. Потым ён пачаў яго падымаць да самай столі і выклікаў гэтым у дзіцяці прыемную ўсмешку, якая надзвычайна ўзрадавала бацькоў. Але, ад раптоўнай прыемнасці ці ад чаго-небудзь іншага, дзіцянё раптам пачало трымаць сябе нядобра.