Пётра Садоўскі - Дзьве душы - Русскій мір і Беларускі сьвет у слове

Пётра САДОЎСКІ

Дзьве душы: Русскій мір і Беларускі сьвет у слове

Частка І

Литвин и мертвый дзекнет...

Литвин не доспавши сено косит

Литвин, как линь.

Биться, как с Литвой (зло и упорно) ...

(Владимир Даль. Пословицы русского народа, в 2-х томах)

Бульба дробная, як у маскаля

Маскаль зачаў ляды, ды ня даў рады

Гуляй, пакуль маскаль не прыйшоў

Татка, чорт у хату лезе! –

Дармо, сынку, абы не маскаль ...

І на чужы Сьвяты не кідай у ніты

(беларускія прыгаворкі)

Гэты тэкст – вельмі пэрсанальны, таму аўтар у сваіх назіраньнях пазьбягае формы pluralis auctoris зь дзейнікам “мы” ды іншых безасабова-абагульняльных прыёмаў кшталту “традыцыйна лічыцца, што ...”. Форма выкладу ў форме 1-й асобы падкрэсьлівае і магчымасьць таго, што некаму напісанае падасца некарэктным ці нават недарэчным. Гэта заўвага для тых, хто жыве ў каардынатах “рускага сьвету”.

Я зьбіраюся паразважаць пра тое, як у мове у сэмантыцы асобных словаў, у словазлучэньнях, сказах (прымаўках, прыбабуньках), песьнях, гімнах, ваярскіх маршах, тэкстах (у мадэрным разуменьні) можа адлюстравацца культурная антрапалёгія народу, што можна прыблізна назваць нацыянальным кодам.

Асобнае слова (ілюстрацыі-прыклады)

Расейскае “преступнік” і наша “злачынец”. У цяперашнім расейскім афіцыйным тэрміне “преступление” праглядаецца празрыста больш фармальны сэнс – перакрочваньне лініі літары закону, нешта блізкае да нямецкага Verbrechen. Актор гэтага дзеяньня і ёсьць “преступник”. У нас такога чалавека называюць “злачынец”, -- той, хто чыніць зло. У нашым тэрміне акрамя фармальна-юрыдычнай даецца і маральная ацэнка, нешта блізкае да двучлена Дастаеўскага.

“Лихой парень”. У сучасных расейскіх “тэкстах” панятак дабра і зла набывае выразна рэлятывісцкі характар: праўда, дабро, зло, парушэньне закону, мэтазгоднасьць, канцавы вынік ператвараюцца ў кантыніум безь берагоў. У папулярным сэрыяле “Брыгада” “лихой парень», сімпатычны герой Саша Белый, у мінулым – круты без сантымэнтаў бізнэсмэн, “по-русскі” справядлівы, з сваім разуменьнем дабра і зла (як, дарэчы, і галоўны герой фільма “Брат”), балатуючыся ў Дзярждуму ў рэклямным роліку фармулюе крэда новага “рускага міру”(цытую па памяці): “Да, я нарушал закон, нарушал его крепко, я не щадил своих конкурентов, но я построил два храма от фундамента до купала ...”. З гэтага ж клону і “станоўчы”, галоўны герой “Брата” і “Брата -2”. Помсьцячы за падманутага земляка-хакеіста, якога абакраў амерыканскі мэнэджэр, расейскі рэмба-праведнік з самаробнай бярданкі косіць шараговых амэрыканцаў ды кажа: “Мы рускія, за намі праўда”. Расейскія публічныя асобы, аналізуючы крымінальныя эканамічныя рэформы пачатку 90-х гадоў, гавораць: “В лихие девяностые ...”.

Наш Леў Сапега, прэзэнтуючы Статут 1588 г. падкрэсьліваў: “Мы напісалі гэты статут, каб не было ліхасьці”.

“Иван Грозный» -- “Іван Жахлівы”. Расейскае “Іван Грозны” знаходзіцца ў “цярпімым” полі, -- суворы, але неабходны, мэтазгодны. У мастацкім асацыятыўным полі – нешта зусім белае і пушыстае: “Уж больно ты грозен, как я погляжу!” (Некрасаў, “Мужичок с ноготок») або: “Не ругай меня, мамаша, не ругай так грозно / Ты была сама такая, приходила поздно” (из шаловливой песни). Гадоў 30 таму мы яшчэ не ўжывалі выраз “Іван Жахлівы”, як гэта рабілі эўрапэйцы увесь час: Iwan der Schreckliche, Ivan the Terrible, Ivan le Terrible ... Мне здаецца, што я быў першы, хто ўвёў у наш час ў зварот выраз “Іван Жахлівы”, калі напісаў адмысловы нарыс пра Івана Грознага для часопіса “Беларусь” у 80-х гадах. Там я, разглядаючы выпадкі эўрапэйскіх “перакладаў” уласных імёнаў, разважаў і пра норавы. Часопіс той у мяне згубіўся. Помніцца, я разважаў, што калі б зь беларускім шляхціцам эпохі ВКЛ абышліся так, як Іван Жахлівы/Грозны трактаваў сваіх баяраў, то шляхціц-літвін, пэўна б, застрэліўся ці засіліўся б якім іншым чынам. Галоўным рэдактарам часопіса быў тады Аляксандар Шабалін. Уладзімір Арлоў тады яшчэ ўжываў расейскі варыянт. Першы раз я сустрэў выраз Iwan der Screckliche ў 1956 годзе ў нямецкім размоўніку, калі вычыўся ў 8-й клясе Мн СВУ. Зьдзівіла і штурханула да роздуму. Вось вам і ўплыў замежных моваў на фармаваньне асобы.

Далей яшчэ будзе гаворка пра сэмантыку асобных словаў ды іх сувязь з навакольным асяродзьдзем.

Мастацки тэкст: “рускі” сьвет у Максіма Гарэцкага

Словазлучэньне “Дзьве душы” ў кантэксьце задуманых разважаньняў навеялася мне, натуральна, ў першую чаргу аднайменнай назваю аповесьці Маскіма Гарэцкага і ягонага ж кароткага апавяданьня “Рускі”.