Міхась Зарэцкі - Вязьмо

Цімафей Міронавіч, пэўна, узяўшы на ўвагу, што ляжачага не б'юць, прайшоў паўз яе ў хмурым пагардлівым маўчанні і дэманстрацыйна ляпнуў дзвярмі ў чыстую палавіну хаты. Услед яму ляцела меладычнае рыданне асмялелае жонкі, скрозь якое прабіваліся горкія, нараканні:

— Божа мой, Божа! За што я такая няшчасная? Дзе мая доля, дзе маё шчасце? А я ж была маладая, а я ж была прыгожая... У гімназіі вучылася... Дзе маладосць мая? Дзе маё хараство? Хто згубіў мяне, хто ссушыў мяне, не даў мне ўбачыць у жыцці яснага сонца? О, Божа мілы! Калі гэта кончыцца ўсё?..

Гэта быў першы і апошні бунт маленькае молепадобнае жанчыны супроць грубой волі свайго суровага мужа. Памалу рыданні яе заціхалі, пераходзячы ў ціхае жаласнае хліпанне. Нарэшце яна ўзняла са стала галаву, шырокім жэстам прыклала да цемя руку і, прыжмурыўшы вочы, як у забыцці, прашаптала:

— Гэта — кашмар... чэснае слова...

У гэты момант з чыстае палавіны пачуўся абыклы, штодзённы, глыбока ўрослы ў нутро ў яе воклік:

— Матрёна!

I трагічная гераіня старых напаўзабытых раманаў, борздзенька абцёршы кулачком астатнія слёзы, дробна патупала да свайго мужа — бязмежна ціхая і пакорная.

Цімафей Міронавіч сядзеў на сваім троне горды, але літасцівы. У руцэ ён, як кляйноды ўлады, трымаў спопрыску ўхопленую ў качарэжніку чапялу. Ён убачыў жончыну пакору і звярнуўся да яе тонам у меру строгім, але такім, які даваў разумець, пгго ён занядбаў яе нядаўнюю дурасць і ўсё ідзе па-ранейшаму.

— Матрёна! Прынясі мне свежую бутэльку тарзану!..

«Матрёна» неўзаметку ўздыхнула, але пайшла выконваць загад ахвотна. Яна, як і яе муж, любіла нарзан, хоць ніколі не піла яго, — любіла за тое, што ён менавіта «тарзан»,а не нарзан, бо ад гэтага рамантычнага імя на яе патыхала чароўнай парой яе неверагоднае маладосці.

Шчасліва развязаны інцыдэнт з жонкаю і свежы нарзан падмацавалі троху Цімафея Міронавіча Гвардыяна, і ён вальготна адкінуўся на спінку свайго трона, глыбока ўбіраючы ў сябе чароўную слодыч збавіцельнага спакою. Ён да таго асмялеў, што адважыўся нават — хоць і з патаемным трапятаннем у сэрцы — зрабіць сабе нібыта спакойнае зусім, нібыта зусім бестурботнае запытанне: «Чаго ён, уласна, баіцца?»

Адылі зрабіўшы гэтае запытанне, ён доўга ў тупой, наўмысна нагнанай на сябе бяздумнасці стаіць перад чорнай заслонай глухога, невыразнага страху, што затуляе ад ягоных вачэй перспектыву, і доўга не важыцца адхіліць хоць маленечкі крайчык гэтае заслоны, хоць адным вокам зазірнуць за яе. Каб падрыхтаваць сябе да страшнага відовішча, ён пачынае блукаць сцеражлівымі думкамі па абходных сцежках меркаванняў, якія, аднак, пры ўсіх сваіх смелых прыпушчэннях усё роўна не даюць ані найменшага ўяўлення аб тым, што сунецца на яго за дымавой заслонай чорнага страху.

...Адбяруць каня... Кароў... Усіх ці не?

...Можа, накладуць які штраф... Колькі? Завошта?

...Няўжо і збожжа таксама возьмуць?

...Мо які вялікі непадужны падатак?

Цімафей Міронавіч сам разумее добра, што ўсе гэтыя меркаванні — прытульныя, але няпэўныя закутачкі, у якіх да пары хаваецца яго палахлівая свядомасць. Ён, праўда, ведае і тое, што большага быць не можа — прынамсі, цяпер, пакуль што — што ён нарыхтаваў сябе да найгоршага, і разам з тым чуе, што страх не ў гэтым, што страх зусім не мае нічога супольнага з гэтымі яго прыпушчэннямі — страх ідзе асобна, следам за імі, большы за іх і глыбейшы...

Чаго ж ён, уласна, баіцца?..

Нарэшце Цімафей Міронавіч Гвардыян упершыню за двое сутак свайго мардавання набіраецца адвагі, каб блізка, усутыч падысці да свайго непазбыўнага страху, смела прыгледзецца да яго, абмацаць яго рукамі. Ён нарэшце бярэцца за крайчык заклятае таемнае заслоны і сцеражліва, з апаскаю падымае яго.

За заслонаю — зіркатая насмешлівая пустата. Цімафей Міронавіч дагадваецца, што гэта проста гульня, што гэта страх строіць з іх хітрыя свавольныя штукі. Выходзіць, што няма чаго і баяцца? Выходзіць, што ён дарма толькі мардуе сябе?

Ён добра ведае, што гэта — самаспадман, што страх яго быў недарэмны. Ого! Цімафей Міронавіч Гвардыян не будзе дарма баяцца! Але самая думка аб магчымай безгрунтоўнасці ўсяго ягонага страху дужа пацяшае яго, і ён, напружана перагнуўшыся наперад, нібы ў яго раптам закалола ў жывот, пачынае смяяцца дробным сакатлівым смехам — першым смехам за ўвесь час, як пайшла па свеце гэтая страшная згубная замятуха.

У меру насмяяўшыся, ён хоча нарэшце суняць свой смех і з жахам пераконваецца, што не можа, не мае сілы гэта зрабіць. Яго смех нібы адлучыўся ад яго, абярнуўся ў цалкам самастойную істоту, якая жыве сваім асобным жыццём, маючы на яго нейкую сваю, зусім незалежную ад Цімафея Міронавіча, падставу. Бо Цімафею Міронавічу ані не смешна — наадварот, кожны гук гэтага дзікага смеху-сакатання аблівае яго лядовай хваляй жудасці.