Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

Прыказчык слухаў і ўсміхаўся, хацеў, відаць, запомніць для ўжывання як мага болей з разумных размоў.

У сярэдзіне прамовы кабеты ў мяне ззаду пачуўся гук як бы перапыненага смеху ці рыдання, і, азірнуўшыся, мы ўбачылі майго суседа, сівога адзінокага пана з бліскучымі вачмі, які ў часе размовы, цікавай для яго, непрыкметна падышоў да нас. Ён стаяў, паклаўшы рукі на спінку сядзення, і, мусіць, дужа хваляваўся: твар ягоны быў чырвоны, і на шчацэ ўздрыгваў мускул.

— Якое ж гэта каханне... каханне... каханне... асвячае шлюб? — сказаў ён, запінаючыся.

Убачыўшы, як хвалюецца субяседнік, кабета пастаралася адказаць яму як мага мякчэй і больш зразумела.

— Сапраўднае каханне... Гэтае каханне ёсць паміж мужчынам і жанчынаю, магчымы і шлюб,— сказала кабета.

— Так, так, але што разумець пад сапраўдным каханнем? — сарамліва ўсміхаючыся, сказаў пан з бліскучымі вачмі.

— Кожны ведае, што такое каханне,— сказала кабета, відаць, жадаючы спыніць з ім размову.

— А я не ведаю,— сказаў пан.— Трэба вызначыць, што вы маеце на ўвазе...

— Як? вельмі проста,— сказала кабета, аднак задумалася.— Каханне ёсць выключная перавага аднаго або аднае перад усімі астатнімі,— сказала яна.

— Перавага на які час? На месяц? На два дні, на паўгадзіны? — спытаў сівы пан і засмяяўся.

— Дазвольце, вы, мабыць, не пра тое гаворыце.

— Не, я пра тое самае.

— Яны кажуць,— заступіўся адвакат, паказваючы на кабету,— што шлюб павінен вынікаць, па-першае, з сімпатыі, кахання, калі хочаце, і калі яно ёсць у наяўнасці, дык толькі ў гэтым выпадку шлюб уяўляе, як кажуць, штосьці святое. Потым, што кожны шлюб, у аснове якога не ляжаць натуральныя сімпатыі — каханне, калі хочаце,— не нясе ў сабе нічога маральна-абавязковага. Ці гэтак я разумею? — звярнуўся ён да кабеты.

Кабета рухам галавы пагадзілася з растлумачэннем свае думкі.

— Затым...— адвакат хацеў быў яшчэ нешта сказаць, але нервовы пан з вачмі, якія цяпер ужо гарэлі агнём, відаць, не змог стрымаць сябе і, перапыніўшы адваката, пачаў:

— Не, я пра тое ж самае, пра перавагу аднаго або аднае перад усімі іншымі, але я толькі хачу ведаць: перавагу на які час?

— На які час? На доўгі, на ўсё жыццё іншы раз,— сказала кабета, паціскаючы плячыма.

— Але гэта толькі ў раманах, а ў жыцці ніколі. У жыцці бывае гэтая перавага аднаго перад адным на гады, што вельмі рэдка, часцей на месяцы, а то і на тыдні, на дні, на гадзіны,— казаў ён, відаць, мяркуючы, што ён здзіўляе ўсіх сваімі вывадамі, і здаволены гэтым.

— Ах, што вы! Не, не. Не, дазвольце,— у адзін голас загаварылі мы ўсе трое. Нават прыказчык абазваўся нейкім няўхвальным гукам.

— Так, так, я ведаю,— гучней за ўсіх крычаў сівы пан,— вы гаворыце пра тое, што можа быць у жыцці, а я кажу пра тое, што ёсць. Кожны мужчына адчувае тое, што вы называеце каханнем, да ўсіх прыгожых жанчын.

— Ах, гэта жахліва, што вы гаворыце; існуе ж паміж людзьмі пачуццё, якое называецца каханнем і якое даецца не на месяцы і гады, а на ўсё жыццё?

— Не, няма. Калі нават дапусціць, што мужчына і аддаў бы перавагу пэўнай жанчыне на ўсё жыццё, дык тады б жанчына аддала перавагу іншаму, і гэтак заўсёды было і ёсць на свеце,— сказаў ён, узяў папяросніцу і стаў закурваць.

— Аднак можа быць і ўзаемнасць,— сказаў адвакат.

— Не, не можа быць,— запярэчыў ён,— гэтак жа як не можа быць, што на возе з гарохам дзве гарошыны ляглі б побач. Ды апрача таго, тут не неверагоднасць адна, тут, мусіць, пéрасыць.

Кахаць усе жыццё адну ці аднаго — гэта ўсё роўна, што сказаць, што адна свечка будзе гарэць усё жыццё,— гаварыў ён, прагна зацягваючыся.

— Але вы ўсё гаворыце пра плоцевае каханне. Хіба вы не дапускаеце кахання, якое было б адзінствам ідэалаў, духоўнай роднасцю? — сказала кабета.

— Духоўная роднасць! Адзінства ідэалаў! — паўтарыў ён, абазваўшыся сваім гукам.— Але ў такім разе не трэба спаць разам (прабачце за грубасць). А то ў выніку адзінства ідэалаў людзі кладуцца спаць разам,— сказаў ён і нервова засмяяўся.

— Аднак дазвольце,— сказаў адвакат,— факт пярэчыць таму, што вы гаворыце. Мы бачым, што сямейныя пары існуюць, што ўсё чалавецтва ці большасць яго жыве шлюбным жыццём і шмат хто сумленна пражывае доўгае сумеснае жыццё.

Сівы пан зноў засмяяўся.

— То вы гаворыце, што шлюб грунтуецца на каханні, калі ж я выказваю сумненне ў існаванні кахання, апрача пажадлівага, вы мне даводзіце існаванне кахання тым, што існуюць шлюбы. Ды шлюб у наш час адно ашуканства!

— Не, не, дазвольце,— сказаў адвакат,— я кажу толькі, што існавалі і існуюць шлюбы.