Леў Талстой - Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак

— Дурнота ад адукацыі,— рашуча сказаў стары.

— Жэняць такіх, якія не кахаюць адно аднаго, а потым здзіўляюцца, што жывуць у нязгодзе,— спяшалася гаварыць кабета, паглядаючы на адваката і на мяне і нават на прыказчыка, які ўстаў са свайго месца і, адкінуўшыся на спінку, усміхаючыся, прыслухоўваўся да размовы.— Гэта ж толькі жывёлін можна спарваць, як гаспадар захоча, а людзі маюць свае схільнасці, сімпатыі,— гаварыла яна, мусіць, жадаючы ўкалоць купца.

— Дарэмна так гаворыце, васпані,— сказаў стары,— жывёла зусім іншае, а чалавек жыве па законе.

— Як жа тады жыць з чалавекам, калі кахання няма? — усё спяшалася кабета выказаць свае меркаванні, якія, відаць, здаваліся ёй вельмі новымі.

— Раней пра гэта не думалі,— унушальным тонам сказаў стары,— цяпер толькі завялося гэта. Як толькі што, яна адразу і кажа: «Я ад цябе пайду». У мужыкоў нават гэткая мода завялася. «На, кажа, вось твае кашулі і порткі, а я пайду з Ванькам, ён больш кучаравы за цябе». Вось тут і кажы. А ў жанчыны перш за ўсё страх павінен быць.

Прыказчык паглядзеў і на адваката, і на кабету, і на мяне, стрымліваючы ўсмешку, ён, відаць, гатовы быў і абсмяяць і ўхваліць прамову купца, мяркуючы па тым, як яна будзе ўспрынята.

— Які ж гэта страх? — сказала кабета.

— А такі: ды баіцца свайго му-у-ужа! Вось які страх.

— Ну, гэты час, бацюхна, прайшоў,— з незахаванаю зласлівасцю сказала кабета.

— Не, васпані, гэты час прайсці не можа. Як была яна, Ева, жанчына, з мужнінай рабрыны створана, дык і астанецца да сканчэння веку,— сказаў стары, гэтак строга і пераможна трасянуўшы галавою, што прыказчык адразу ж вырашыў, што перамога на баку купца, і гучна засмяяўся.

— Гэта вы, мужчыны, так разважаеце,— казала кабета, не здаючыся і пазіраючы на нас,— самі сабе далі свабоду, а жанчыну хочаце ў цераме трымаць. Самі нябось сабе ўсё дазваляеце.

— Дазволу ніхто не дае, а толькі што ад мужчыны ў доме нічога не прыбудзе, а жанчына-жонка — лядаштая пасудзіна,— працягваў пераконваць купец.

Паважнасць купецкіх інтанацый, відаць, перамагала слухачоў, і кабета нават адчувала сябе прыгнечанай, хаця ўсё яшчэ не здавалася.

— Так, але, я думаю, вы згодзіцеся, што жанчына — чалавек, і мае пачуцці, як і мужчына. Ну што ёй рабіць, калі яна не кахае мужа?

— Не кахае! — грозна паўтарыў купец, варухнуўшы бровамі і губамі.— Нічога, пакахае!

Гэты нечаканы аргумент асабліва спадабаўся прыказчыку, і ён абазваўся ўхвальным гукам.

— Ды не, не пакахае,— загаварыла кабета,— а калі няма кахання, дык і не змусіш.

— Ну, а калі жонка здрадзіць мужу, тады як? — спытаў адвакат.

— Гэта недапушчальна,— сказаў стары,— за гэтым сачыць трэба.

— А як здарыцца, тады як? Бывае ж.

— У каго бывае, а ў нас не бывае,— сказаў стары.

Усе памаўчалі. Прыказчык паварушыўся, яшчэ падсунуўся і, мабыць, не жадаючы адстаць ад іншых, усміхаючыся, пачаў:

— Так, так, вось у нашага малойца таксама скандал атрымаўся. Таксама разабрацца дужа цяжка. Таксама трапілася гэткая ж жанчына распутная. I пайшла маляваць. А хлапчына паважны, талковы. Спачатку з канторшчыкам. Угаворваў ён таксама дабром. Не сунялася. Рознае паскудства рабіла. Грошы ягоныя пачала красці. I лупцаваў ён яе. Нічога не памагала. З нехрысцем, з яўрэем, прабачце, завяла шашні. Што ж яму рабіць? Кінуў яе зусім. Гэтак і жыве халасты, а яна сланяецца.

— Таму ён дурань,— сказаў стары.— Каб ён з самага пачатку не даў ёй ходу, а пытлю добрага даў, жыла б нябось. Волі трэба не даваць адразу. Не вер каню ў полі, а жонцы дома.

У гэты час прыйшоў кандуктар пытаць білеты да бліжэйшае станцыі. Стары аддаў свой білет.

— Так, так, загадзя ўкарочваць трэба жаночы пол, а то ўсё загіне.

— Аднак жа вы самі зараз расказвалі, як жанатыя людзі на кірмашы ў Кунавіне весяляцца? — сказаў я, не вытрымаўшы.

— Гэта іншая справа,— сказаў купец і змоўк.

Калі пачуўся званок, купец устаў, выцягнуў з-пад лаўкі мех, захінуўся і, прыўзняўшы шапку, выйшаў на тормаз.

Толькі стары пайшоў, адразу ўсчалася гамана ў некалькі галасоў.

— Старога запавету татуля,— сказаў прыказчык.

— Вось вам Дамастрой жывы,— сказала кабета.— Якое дзікае разуменне жанчыны і шлюбу!

— Так, так, далёкія мы ад еўрапейскага погляду на шлюб,— сказаў адвакат.

— Галоўнае ж тое, чаго не разумеюць такія людзі,— сказала кабета,— гэта тое, што шлюб без кахання не ёсць шлюб, што толькі каханне асвячае шлюб і што шлюб сапраўдны толькі той, які асвячае каханне.