Франсуа Мориак - Клубок гадзюк

Мы з мамай абедалі за агульным сталом, а вам заўсёды падавалі асобна. Я добра памятаю ваш круглы стол ля акна. За ім часцей за ўсё сядзела ваша тоўстая бабулька, якая хавала сваю лысую галаву пад чорнымі карункамі, дзе паблісквалі шкляныя пацеркі. Мне заўсёды здавалася, што яна мне ўсміхаецца, — гэтая ілюзія стваралася таму, што ў яе былі малюсенькія прыжмураныя вочкі, а рот — амаль да вушэй. Ёй прыслужвала манашка з напышлівым адутлаватым тварам, уся ў белым накрухмаленым палатне. Твая маці… якая ж яна была прыгожая! Заўсёды ў чорным… Пазней я даведаўся, што яна пахавала двух сыноў. І не на цябе, а на яе, тваю маці, замілавана паглядаў я спадцішка. Мяне хвалявалі яе аголеныя рукі і плечы. Яна не насіла ніякіх караляў, пярсцёнкаў, завушніц, але ўся яе істота як магнітам цягнула мяне да сябе. Я мроіў ёю і, як стэндалеўскі Жульен Сарэль, ужо рыхтаваў план яе спакушэння. З чаго пачаць? Можа, загаварыць? А можа, лепш падкінуць запіску?.. А цябе… я амаль не заўважаў. Я ўбіў сабе ў галаву, што звязвацца з маладымі дзяўчатамі няма інтарэсу. Да таго ж, у цябе была нейкая фанабэрыстая, знішчальная манера глядзець на людзей, якая ўсіх адпуджвала.

Аднойчы я вярнуўся з казіно і застаў маму за размовай з мадам Фандадэж. Наша госця трымалася і гаварыла падкрэслена ветліва, ласкава, як добра выхаваны чалавек, які не можа сабе дазволіць апусціцца да нізкага ўзроўню грубаватага субяседніка. А мая мама не саромелася: «Ты ў мяне ў руках, і я цябе прыцісну…» Для яе Фандадэжы былі ўсяго толькі неахайнымі плацельшчыкамі. Яна па-сялянску любіла і цаніла толькі зямлю і не вельмі давярала гандлёвым справам і хісткаму купецкаму багаццю. Я спыніў яе на словах: «Вядома, я магу паверыць подпісу месьё Фандадэжа, але ведаеце…»

Упершыню я ўмяшаўся ў дзелавую размову. Мадам Фандадэж атрымала жаданую адтэрміноўку. Потым я не раз думаў, што сялянскі інстынкт не падводзіў маю маці: дорага каштавала мне твая сям'я, і калі б я вам паддаўся, вы хутка разбазарылі б усё маё багацце, усё паплыло б у вашу камерцыю. Якая там камерцыя?! Кантора на першым паверсе, тэлефон, машыністка… Адна паказуха… А грошы як у трубу вылятаюць. Але я адхіліўся… Мы ўспамінаем наша знаёмства ў Люшоне ў 1883 годзе.

Цяпер ваша сям'я сустракала мяне з ветлівай усмешкай. Твая бабуля толькі і ведала, што ўвесь час балбатала за сталом. Слухаць нікога яна не хацела, бо была глухая. А вось твая мама расчаравала мяне, — некалькі разоў мне ўдалося пагаварыць з ёю пасля абеду, і яна здалася мне даволі нуднай асобай. Так што маім рамантычным намерам не суджана было збыцца. Не крыўдуй, калі ласка, за такія ўспаміны, але, праўда, гутарка яе была такая нецікавая, нікчэмная; усе думкі круціліся вакол нейкіх недарэчных дробязяў, ну а мова проста знішчала сваім убоствам… Праз тры хвіліны мне рабілася сумна, і я з адчаем думаў, як хоць дзеля прыліку падтрымаць гэтую бяссэнсавую гаворку…

І я зацікавіўся дачкою. Не адразу ўлавіў я, што ніхто не перашкаджае нашым сустрэчам і размовам. Хіба мог я здагадацца, што Фандадэжы ўбачылі ў маёй асобе выгаднага жаніха? Успамінаецца наша паездка ў даліну Лілей. Ехалі мы туды ў адкрытым экіпажы, — бабуля з манашкай на заднім сядзенні, а мы з табой спераду. У Люшоне, дзякуй Богу, экіпажаў хапала і наняць іх нічога не каштавала, але толькі вам — Фандадэжам магло стрэліць у галаву валачы сюды сямейны экіпаж…

Ціха ішлі коні. Над імі віўся рой мух. Манашка драмала. Твар яе блішчаў ад поту. Бабулька памахвала веерам. На ім быў намаляваны матадор, які шпагай заколвае чорнага быка. Такія вееры ў Люшоне прадаваліся на кожнай вуліцы. Стаяла страшэнная гарачыня, а на табе чамусьці былі доўгія, да самых локцяў, пальчаткі. Ты была ўся ў белым. «Пасля смерці двух братоў, - сказала ты, — я дала сабе зарок насіць толькі белае». Тады я не разумеў, што гэта азначае «даць зарок насіць той ці іншы колер». Пазней я даведаўся, што ў вашай сям'і ўсе мелі схільнасць да дзівацтваў, але ў той дзень мне гэта здалося нават паэтычным. Як жа табе расказаць пра душэўны стан таго маладога чалавека, што сядзеў з табой побач? Нечакана мне здалося, што я не выклікаю ў табе непрыемных пачуццяў… Ты з цікавасцю глядзіш на мяне… А можа, нават я падабаюся табе!.. І на ўсё жыццё запомніў я той вечар, калі ты сказала: «Гэта ж так рэдка бывае, каб у мужчыны былі такія доўгія вейкі!.. Ах, якія ў вас вейкі!..»

Я старанна хаваў свае адносіны да рэлігіі. Помню, у час гэтай прагулкі мы з табой злезлі з экіпажа і пайшлі пад гару пехатой, каб было лягчэй коням; твая бабуля і манашка тым часам узяліся за ружанцы і пачалі мармытаць малітвы, а фурман, які за доўгія гады службы ў вас ад пачатку да канца вывучыў гэты рытуал, своечасова падхопліваў: «Амі-ін». Нават у цябе ўсё гэта выклікала ўсмешку. Але я быў вельмі стрыманы. Кожную нядзелю я амаль з задавальненнем суправаджаў цябе і тваю маці ў царкву да абедні, хоць царкоўныя цырымоніі не выклікалі ў мяне ніякіх метафізічных думак. Рэлігійны культ быў; на маю думку, звычайнай з'явай для таго класа, да якога цяпер далучаўся і я. А буржуазія любіць традыцыі, паважае рэлігію сваіх продкаў, шануе гэтую сістэму абрадаў, якая, калі і мае які сэнс, то толькі сацыяльны.