Уладзімір Караткевіч - Каласы пад сярпом тваiм. Кнiга II

І ўсё ж гэта блазнаванне, – сказаў Кастусь. – Мужыкі з голаду ядуць траву, а ты дзеля няпэўнай асалоды звесці рахункі з гэтай старой малпай вылецеў.

Хай яны мне з двума дыпломамі солі на хвост насыплюць, – сказаў Алесь. – Што ж, па-твойму, дазволіць яму атручваць мазгі і даносіць далей? А так яго прыбралі. Ды і з хлопцаў цяпер ніхто такому трызненню не паверыць.

Добра, што Грыму не выдалі. Вось гэта была легкаважнасць, памятаючы нашу размову.

Папусціцца Руніну было нельга. Стрывалі б гэта – сцярпелі б і большае.

Кастусь па чарзе пакусваў губы. Спачатку верхнюю – ніжнімі зубамі, потым ніжнюю – верхнімі. І раптам зарагатаў.

Дурні вы... Дурні вы, але малайцы... Кашу – маноклем.

Другі ўдар звона разрэзаў халоднае паветра.

І сапраўды, нічога не адбылося, – гаварыў далей Кастусь. – Выперлі гэтую сволач, пасмяяліся. Дыпломы – у цябе... Я гэта, уласна, таму, што сумна мне будзе. Але нічога... Можа, гэта і на лепшае. Патрэбна работа на месцах. Многія хлопцы нават кінулі універсітэт, у валасныя пісары ідуць... Працуй і ты, браце. Спадзяёмся.

Буду, – проста адказаў Алесь.

З вагона вылез змрочны Кірдун.

Час развітвацца, паніч?

Як, Халімон, едзеш, значыцца?

Еду, – буркнуў Кірдун. – Хто вас цяпер карміць будзе? Мне-то нічога, а ён вось трэцяга ніверсітэту не скончыў. Казаў яму, не звязвайся. З арэх таго дабра – на тры дні паху. А ўсё вы. Вы паніча збіваеце.

Кінь, – сказаў Кастусь. – Абдымемся, ці што?

Кірдун выцер вочы.

Ды што мне, самому вас не шкада? Маладыя такія, а без жыцця жывяце... Трэці звон.

Убачымся, – сказаў Алесь.

Убачымся. На справе.

Цягнік дыхаў парай на нізкае сонца, і яно, трапляючы ў сівыя клубы, мяняла колер. Рабілася атрутна-зялёнае.

Стары Вежа сустрэў унука, як заўсёды, знешне халаднавата:

Адвучыўся? Ясна. Як кажуць, з прэндкім поврутэм.

Выгналі, – сказаў унук. – Ну і сволачы!

Дзед прыкінуўся здзіўленым. Нават галавою пакруціў, шкадуючы наіўнасць і неабазнанасць унука. Пачаў цярпліва тлумачыць:

Мы – нацыя вялікая, і дробныя сволачы нам у дзяржаве зусім без патрэбы.

Кірдун, які разам з Алесем атрымліваў маральную лазню – “нашто дапусціў”, – раптам пачаў бурчаць. Пасмялеў у Пецярбургу, слухаючы размовы Алесевай кампаніі.

До ўжо яму вучыцца. І так разумнейшы за ўсіх.

І за мяне?

Анягож, – сказаў Кірдун і асекся. – Не так мовіў, прабачце.

Не, ты кажы. Кажы, калі пачаў.

Кірдун, як большасць простых людзей, не мог трываць натацый і катавання словамі.

Вучыў многа... Многа пісаў... Шмат чытаў...

Цік-кава, – сказаў дзед. – І што, хацелася б ведаць, вычытаў? Га, Халімон?

Раней Кірдун, напэўна, пачаў бы прасіцца, каб адпусцілі душу на пакаянне. А тут не вытрымаў:

Вычытаў пра народы і пра роўнасць людзей.

Ну-у? Не мож-жа гэтага быць!

“Кішкай апошняга папа – апошняга цара... задушым”, – раптам успомніў Кірдун. – Я яму, княжа, казаў: “Не варта, паніч, так уголас. Думайце сабе паціху, пакуль да кішак не дайшло”.

Яшчэ?

“Айчыну, веру вярні нам, просім”, – спадзеючыся толькі на заступніцтва Алеся, бубніў Халява.

Бачыце вы. Яшчэ?

Цяпер Кірдун лупіў урывак з Ганкавага Краледворскага рукапісу. Лупіў на скажонай да апошняга чэшскай мове. У дзеда палезлі на лоб вочы.

Ясна, – сказаў. – Ясна, чаму вы там вучыліся.

Алесь паспрабаваў быў заступіцца.

Я не з табой гавару, – сказаў дзед. – Ну, Халімон, а мэта... мэта вашага з панічом навучання якая?

Народ, – сказаў Кірдун. – “Спявайце гімн народу...”, “Гэй, не сумуй, плынь шчасця цячэ. Народ твой ніць залатую тчэ...”, “Звівайце вяроўку, гора-бяда. Для ворагаў пятлі нам не шкада”.

Ого, – сказаў з іранічнай павагаю дзед. – Ты, Кірдун, чэшскае, чэшскае нешта яшчэ нам такое. Надта ўжо добра ў цябе атрымліваецца. Паліглот!

Кірдун дзёрзка і смела глядзеў у вочы пану Данілу:

Не глытаў я ніяках палёў. Я чалавек бедны.

Пачытай, Кірдун, – з раптоўнай злосцю сказаў Алесь. – Па-чэшску. Давай “Прароцтва”.

Кірдун выпрастаўся:

“Бачу я зарыва, цені сражэнняў, востры клінок скрывавіць твой рот. Спазнаеш ты беды і змрок запусценняў, але не тужы, мой вялікі народ”.

До, – сказаў Алесь. – Дзеду, вы ніколі не пакрыўдзілі простага чалавека. Але тое, што вы робіце, гэта панства.

І тут Халімон нечакана напаў на Алеся.

Маўчалі б, паніч. Лаянку не ў торбе насіць... Дый якое тут панства? Каб гэта пан-дзед на мяне аднаго. А ён што, з вамі іначай размаўляе? З губернатарам? Дзеду восем дзесяткаў ды сем гадкоў, вам – дваццаць...