Людмила Рублевская - Ночы на Плябанскіх Млынах

Паранены ачуняў у ложку – вялізным, як Грунвальдскае поле, і цьвёрдым, як зямля таго поля. Разныя калоны з чорнага дрэва, якія мусілі падтрымліваць зьніклы балдахін, страшэнна нагадвалі калоны ўсыпальніцы. І пакой быў вялікі, пусты і цьмяны. Са шчылінаў аканіцаў прабівалася туманістае сьвятло. І нібыта з гэтага сьвятла да ложка наблізілася постаць. Ян убачыў бледны гожы твар, вялікія вочы, сумныя-сумныя, аж сэрца зашчымела ад болю, што ў іх люстраваўся… Потым Ваньковіч так і ня змог успомніць, у што была апранутая дзяўчына – але дакладна, што ў чорнае, і нават гук яе голасу зьнік з памяці – хаця яны размаўлялі… Шматкроць ён спрабаваў яе намаляваць – заўсёды меў з сабой нататнік з алоўкам. Карона цёмных кос над высокім белым ілбом… Горка падціснутыя вусны, нос з вытачанай гарбінкай, зламаныя бровы. Вочы сьветла-шэрыя… Адзін куточак роту трохі прыўзьняты, і ад гэтага выраз твару незразумелы: спачуваньне? Насьмешка? Ваньковіч не даведаўся ні імя паненкі, ні хто яна. Хаця ўчынку незнаёмкі не дзівіўся – многія шляхцянкі зладжвалі лазарэты для паўстанцаў у сваіх маёнтках, насілі жалобу па загінулых, хаця гэта адмыслова забаранялася, і па асабістым загадзе менскага губернатара за зьяўленьне на людзях у чорнай сукенцы належала заплаціць штраф у 50 рублёў срэбрам.

Ішлі дні, а Ян усё нікога ня бачыў, акрым сваёй таямнічай гаспадыні. Патроху ён пачаў уставаць, хадзіць па пакоях – усе цёмныя, пустэльныя. Спрабаваў адчыніць хаця б адно вакно – але ці ён так саслаб, ці рамы былі зусім нерухомыя ад старасьці… Што ж, нельга дакараць за перасьцярогу тых, хто рызыкуе жыцьцём дзеля высакароднай справы. Магчыма, дом лічыўся закінутым, і ня варта было, каб выпадковы мінак заўважыў, што ў ім нехта жыве. Праўда, дом, відаць, знаходзіўся зусім наводшыбе — з-за вокнаў і вечна вільготных муроў не далятала ніводнага гуку, як у магілу. Але жандары правяралі нават пакінутыя дамы…

— Толькі кроў і агонь адчыняць дзьверы гэтага дому, — супакоіла гаспадыня, і Ян у чарговы раз патануў у яе вялізных вачах колеру шэрага сакавіцкага неба. Так, гаспадыня не памыляецца – вораг сюды ня ўвойдзе, не праліўшы крыві. Зброя пры інсургенце. І шабля, упрыгожаная адзіным, але затое вялізным дыяментам – спадчына прадзеда. І пісталет, праўда, без набояў… Але Ян чамусьці быў пэўны, што ў гэтым доме знойдуцца і порах, і кулі… Аднекуль жа браліся на стале хлеб і віно, і іншыя няхітрыя стравы, смаку якіх таксама ня памятаў. Размовы між госьцем і пані нагадвалі веснавыя ручаіны – то хаваюцца пад сьнегам, то зноў блішчаць на сонцы, то прыпыняюцца, цяжка перакочваючы каменьчыкі. Ян расказаў пра сябе ўсё… І пра першае няўдалае каханьне, і сваю мару паўтарыць славу бацькі – стаць мастаком… Пра лемпарда, апошняга ў гэтых краях, які аднойчы патрапіў на прыцэл Янавага ружжа – але паляўнічы так і не наважыўся націснуць на курок і дазволіў лясному волату ў плямістым жоўтым футры, старому, але ўсё яшчэ пагрознаму – сысьці, каб сустрэць сьмерць, годную апошняга з роду, сьмерць на волі. І пра лясных птушак з сінімі пёрамі, што хаваюцца ў зарасьцях глогу і крычаць галасамі немаўлятаў, пра русалак, што гушкаюцца на сплеценых галінках бярозаў, і варта пакласьці пад дрэвам барану – русалка ўблытаецца ў яе валасамі і будзе табе слугаваць… Калісьці Ян хацеў злавіць такую… Але – навошта злоўленае каханьне? Хіба яго параўнаеш з такім – якое нараджаецца цяпер у ягоных грудзях, высьпявае, як перліна ў сваёй ракавінцы, ад першай пясчынкі, што ўчыніла непераходны боль, і абрастае, павольна і непазьбежна, усё новымі слаямі перламутру, павялічваецца і зьзяе, і ўсё больш вярэдзіць душу і баліць…

Ян і гаспадыня моўчкі блукалі па паўцёмных пакоях. Іх павольныя рухі нагадвалі старажытны прыдворны танец – бяз дотыку рук, з узаемнымі цырымоннымі паклонамі, з прыхаваным агнём – прынамсі, у грудзях Яна ён палаў... Як палаў ліхтар у яго руцэ, калі па крутых цёмных прыступках яны з гаспадыняй спусьціліся ў сутарэньні дома. Аб гэтым папрасіў Ян – бо сутарэньні былі і пад домам ягоных продкаў на Валоцкай, ля менскай Саборнай плошчы. Яны існавалі яшчэ да таго, як Ваньковічы пабудавалі свой дом, і дзе заканчваліся – ніхто дасюль ня зьведаў. Казалі, што зямля пад усім цэнтрам горада - як у мурашніку… Што ж, Ваньковічы карысталіся сваймі сутарэньнямі неаднойчы… Цёмнымі вузкімі лазамі прабіраліся на таемныя спатканьні з іншымі змоўшчыкамі, уцякалі з аблогі, хавалі зброю… Але тут, у гэтым доме, сутарэньні выглядалі іначай. Высокая столь, пасярэдзіне – тоўстая каменная калона… Гаспадыня абшчаперыла яе, прыклалася да каменя ілбом: