Henryk Sienkiewicz - Potop, tom pierwszy

impedimentum (z łac.) — przeszkoda; tu B. lm impedimenta .

wyekskuzować (z łac.) — wytłumaczyć, usprawiedliwić.

polityczny (z łac. politicus ) — uprzejmy, cywilizowany.

parol (z fr.) — słowo honoru.

initium (z łac.) — początek.

wasąg — powóz z bokami wyplatanymi z wikliny.

substancja (z łac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek.

zasekwestrować — sądownie zająć majątek w celu zapewnienia roszczeń.

instancja (z łac.) — tu: wstawiennictwo.

wziąść — dziś popr. forma bezokolicznika: wziąć.

Birże (lit. Biržai ) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

obywatelów — dziś popr. forma D. lm: obywateli.

egzekwować (z łac.) — tu: stracić, zabić.

instancja (z łac.) — tu: wstawiennictwo.

dyfidencja (z łac. diffidentia ) — nieufność, niedowierzanie.

modestia (z łac.) — skromność, pokora.

parrycyda (z łac. parricida ) — ojcobójca, bratobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

gemajna (daw., z niem. gemein : zwykły) — częściej: gemajn, szeregowiec w wojsku polskim cudzoziemskiego autoramentu.

minister — pastor, duchowny protestancki.

erygować (z łac. erigo ) — tu: sporządzić, zbudować.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

karabon — bryka, powóz, pojazd konny do dalekich podróży.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

arcanum (łac.) — tajemnica, sekret; tu M. lm arcana .

Extrema necessitas extremis nititur rationibus (łac.) — tonący brzytwy się chwyta; dosł. ostateczna konieczność sięga po ostateczne środki.

Tentanda omnia (łac.) — wszystkiego należy spróbować.

salus (łac.) — ratunek, bezpieczeństwo.

azali (starop.) — czy, czyż.

dziewosłębić (daw.) — swatać.

owe — dziś popr. forma B. lp r.n.: owo.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

na pohybel (z ukr.) — na śmierć, na zgubę.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Zołtareńko — własc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655) hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654).

kulbaka — wysokie siodło.

wolentariusz (z łac.) — ochotnik, żołnierz walczący na własną rękę, bez przydziału i żołdu.

periculosus (łac.) — niebezpieczny; tu M. lp r.ż. periculosa : niebezpieczna.

respons (z łac.) — odpowiedź.

supozycja (z łac.) — przypuszczenie, domysł.

recedo, recedere (łac.) — cofnąć się, zboczyć, odstąpić.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

kozera (daw.) — atut, karta atutowa.

personaliter (łac.) — osobiście.

partyzant (daw., z fr.) — stronnik, zwolennik.

memento (łac.: pamiętaj) — przypomnienie.

antykamera (daw.) — przedpokój, poczekalnia.

Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) — książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.

expedite (łac.) — dokładnie.

bojar putny — uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Pardonnez moi (fr.) — proszę wybaczyć.

polityka (z łac.) — tu: uprzejmość, obyczajność.

obserwować (z łac.) — zachowywać.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

Consuetudo altera natura (łac.) — przyzwyczajenie jest drugą naturą.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo królowej lub księżnej.

per amicitiam (łac.) — z powodu przyjaźni.

Wilia (lit. Neris ) — rzeka na Białorusi i Litwie, prawy, najdłuższy dopływ Niemna, nad Wilią leży Wilno i Kowno.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Niewiaża — rzeka w środkowej części Litwy, prawy dopływ Niemna.

Zołtareńko — własc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654).

ci, których był pomocnikiem — tj. Rosjanie, o czym autor nie mógł w 1884 r. napisać wprost z powodu carskiej cenzury.

zostawując — dziś popr.: zostawiając.

polityczny (z łac. politicus ) — tu: obyczajny, cywilizowany.

Gedeon (XIV w. p.n.e.) — postać biblijna, zwycięski wódz i sędzia izraelski.

Samsonem (XII w. p.n.e.) — postać biblijna, bohater izraelski w walkach z Filistynami, obdarzony przez Boga niezwykła siłą.

moderunek (daw.) — ekwipunek, wyposażenie.

złotogłów — tkanina ze złotych nici.

barwa — tu: mundur.

rękodajny — dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.

chercheur de noises (fr.) — poszukiwacz zwady.

incognito (z wł.) — potajemnie, nieoficjalnie, nie ujawniając swojej tożsamości.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

że się z nim de succursu ani de receptu nie znoszę (z łac.) — że się z nim nie zgadzam w kwesti pomocy i bezpieczeństwa.

kurfirst — elektor, książę niemiecki, mający prawo głosu przy wybierania cesarza.

przebrać się (daw.) — dostać się, dotrzeć.

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

dyfidencja (z łac.) — nieufność, brak zaufania.

WXMć — skrót od tytułu: Wasza Książęca Miłość.

partyzant (daw., z fr.) — stronnik, zwolennik.

parantela (z łac.) — powinowactwo, powiązania rodzinne.

ochędóstwo (daw.) — sprzęty domowe, ozdoby.

alias (łac.) — inaczej.

łożów — dziś popr. forma D. lm: łóż; łoże — podstawa działa.

borgować (daw.) — udzielić kredytu.

arkanum (z łac. arcanum ) — sekret, tajemnica.

statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.

skrupulat — osoba żywiąca wątpliwości moralne.