Henryk Sienkiewicz: Potop, tom pierwszy

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

konfident (z łac., przestarz.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

suponować (z łac.) — przypuszczać, domyślać się.

pensum (łac.) — dzienna praca, zadanie; tu B. lm pensa : zadania.

buława (z tur.) — mała ozdobna maczuga, symbol władzy wojskowej, tu: tytuł hetmana wielkiego litewskiego.

rytmy (starop.) — wiersze.

kaptować (z łac.) — zdobywać, pozyskiwać.

ciura — pachołek wojskowy, pomocnik żołnierza.

triarii (łac.) — najbardziej doświadczeni legioniści, weterani, wprowadzani do walki w kulminacyjnym momencie bitwy.

sepecik — mały sepet, skrzynka z szufladkami na kosztowności lub dokumenty.

in rebus adversis — w trudnych sprawach, mimo przeciwności.

chuda fara — niebogata parafia.

suffragium (łac.) — głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm: suffragia : głosy.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

kulbaka — wysokie siodło.

Krakinów (lit. Krekenava ) — miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 30 km na płd. zach. od Poniewieża.

podwika (starop.) — kobieta.

konfidencja (z łac.) — zażyłość, zaufanie.

zbór helwecki — dom modlitwy jednego z wyznań kalwińskich.

berdysz — szeroki, ciężki topór na bardzo długim drzewcu, używany przez piechotę do kruszenia zbroi.

odwach (z niem. Hauptwache : straż główna) — wartownia, kordegarda.

trabant a. drabant (z niem.) — żołnierz pieszy, żołnierz straży przybocznej.

dragon — żołnierz, który walczy pieszo, a przemieszcza się konno.

kolet (z fr. collet : kołnierz) — strój wojskowy, często ze skóry łosia lub wołu.

rysią (daw.) — szybkim krokiem, chyżo.

cekhauz (z niem.) — zbrojownia, arsenał.

bojarzyn putny — uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana.

piatyhorska chorągiew — jednostka średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

arkana (z łac.) — sekret, tajemnica.

emulacja (z łac.) — rywalizacja.

inkursja (z łąc.) — najazd.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

znosić się (daw.) — zmawiać się, mieć konszachty.

votum (łac.: ofiara, dar, obietnica) — tu: poparcie.

wolentarz (z łac.) — ochotnik.

zali (starop.) — czy.

hajduk — zbrojny służący, lokaj.

obserwować (z łac.) — zachowywać, uszanować.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

janczar (z tur.) — pieszy żołnierz turecki.

Adieu, mon frere (fr.) — do widzenia, bracie.

książę Jeremi — Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

Koniecpolski ojciec — Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.

kwarta — ok. 1,125 litra.

gniłka — mała, dzika gruszka, ulęgałka.

intrata (z łac.) — dochód.

awarycja (z łac.) — skąpstwo.

polityczny (z łac.) — uprzejmy, cywilizowany.

Birże (lit. Biržai ) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

defensor patriae (łac.) — obrońca ojczyzny.

hostis, hostis (łac.) — wróg, obcy, tu C. lm hostibus : wrogom.

repeto (łac.) — powtarzam.

wyżeniem (daw.) — dziś popr.: wygnamy.

amicus (łac.) — przyjaciel, tu W. lm amici : przyjaciele.

suffragium (łac.) — głos w wyborach, prawo głosu, tu B. lm suffragia : głosy.

rekuza — odmowa ręki, odrzucenie oświadczyn.

ad libitum (łac.) — do woli, ile tylko chcą.

Gustaw II Adolf (1594–1632) — król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.

exquisitissimi (łac.) — wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

z niebezpieczeństwy — dziś popr. forma N. lm: z niebezpieczeństwami.

spuszczać się (daw.) — polegać na kimś, liczyć na kogoś, ufać komuś.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

lama — tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.

rapcie — element umundurowania, paski do troczenia szabli.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo, tu M. lm pericula : niebezpieczeństwa.

aza (starop.) — czy, czyżby.

rara avis (łac.) — rzadki ptak.

banitem — dziś popr. forma N. lp: banitą.

odzyszczę — dziś popr. forma 1 os. lp cz.przysz.: odzyskam.

abominacja (z łac.) — obrzydzenie, wstręt.

Hannibal (247–189 p.n.e.) — wódz wojsk Kartaginy podczas II wojny punickiej 218–201 p.n.e., zaatakował Italię od północy, przeprawę przez Alpy przypłacił utratą słoni bojowych, po latach walk w Italii i Afryce ostatecznie pokonany przez Scypiona zwanego Afrykańskim.

Scipio Africanus — Publiusz Korneliusz Scypion Afrykański Starszy (235–183 p.n.e.), wódz i polityk rzymski z okresu II wojny punickiej.

rytmy (starop.) — wiersze.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

egzekutor (z łac.) — wykonawca.

pereant hostes (łac.) — niech zginą wrogowie.

Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) — niech żyje król Karol Gustaw.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare : wyjawiam, obwieszczam) — ogłosić.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

promulgacja (łac.) — ogłoszenie, obwieszczenie, ujawnienie.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

Birże (lit. Biržai ) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

krotofila (starop.) — żart, zabawa.

vivat defensor patriae (łac.) — niech żyje obrońca ojczyzny.

włosiennica — strój pokutującego.