Henryk Sienkiewicz - Potop, tom pierwszy

mierzyn żmudzki — koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu; mierzyn — koń średniego wzrostu, niezbyt wielki.

jasyr (z tur.) — niewola tatarska.

de publicis (łac.) — o sprawach publicznych.

emulacja (z łac.) — tu: niezgoda, konflikt.

polityczny (z łac.) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Birże (lit. Biržai ) — miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów.

wiktoryja (daw., z łac.) — zwycięstwo.

frukt (z łac.) — owoc, tu w M. lm wg odmiany łac.: frukta — owoce.

lubo (daw.) — chociaż.

turbować się (z łac.) — martwić się.

polityka (z łac.) — uprzejmość, dobry obyczaj.

aza (starop.) — czyż.

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

komunik — jazda, kawaleria.

wiktoryja (z łac.) — zwycięstwo.

rapt (z łac.) — porwanie.

łyczek (daw., pogard.) — mieszczanin.

subiectum (łac.) — obiekt.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

Dzikie Pola — płd.-wsch. część Ukrainy, poniżej porohów Dniepru, niezamieszkany step, oddzielający Sicz Zaporoską od Chanatu Krymskiego, miejsce, gdzie chronili się zbiegowie.

legacja (z łac.) — poselstwo.

Gustaw II Adolf (1594–1632) — król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

nad chłopy (daw.) — dziś popr. forma N. lm: nad chłopami.

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

inkaust (daw.) — atrament.

pro die 27 praesentis (łac.) — na dzień 27 niniejszego miesiąca.

non deesse patriae (łac.) — nie opuścić ojczyzyny.

luterska wojna — tj. wojna trzydziestoletnia (1618–1648), konflikt między państwami protestanckimi a dynastią Habsburgów.

wiktoria (z łac.) — zwycięstwo.

koleśno — w kolasach, tj. w karetach.

kopij — dziś popr. forma D. lm: kopii.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

hajduk — zbrojny służący, lokaj.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

absolutum dominium (łac.) — panowanie absolutne, władza absolutna.

igne et ferro (łac.) — ogniem i żelazem.

Jan I Olbracht (1459–1501) — król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej.

Po bracie się pocieszył koroną i żoną — Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV.

podkanclerzy — mowa o Hieronimie Radziejowskim (1612–1667), wygnanym za spiskowanie przeciwko królowi.

Marek Porcjusz Katon — w Rzymie było dwóch polityków tego samego nazwiska, pradziad, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.) i jego prawnuk, zwany Utyceńskim lub Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.), obaj byli zagorzałymi obrońcami cnót obywatelskich i republiki.

totam Rempublicam (łac.) — całą Rzeczpospolitą.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

salamandra — istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia.

Agamemnon (mit. gr.) — bohater Iliady, król Argolidy, wódz Greków w wojnie trojańskiej.

tentować (z łac.) — próbować.

deest (łac. desum , deesse ) — jest niobecny, brakuje.

kontempt (z łac.) — lekceważenie, pogarda.

permisję (łac. permisio : pozwolenie) — zwolnienie.

lubo (daw.) — chociaż.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

potraw — łąka po sianokosach.

Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) — król Szwecji w latach 1654–1660.

język — jeniec, od którego można wymusić informacje.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

wilią wyroju — tj. tuż przed wyrojeniem się, kiedy to część pszczół z młodą królową opuszcza ul, by szukać miejsca na nowe gniazdo.

jaźwiec — borsuk.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

Vivat Carolus Gustavus rex (łac.) — niech żyje król Karol Gustaw.

veto (łac.) — nie pozwalam.

konsystencja (z łac.) — tu: zakładanie obozu, obozowanie.

egzakcja (z łac.) — pobór podatków.

mane, tekel, fares (z aramejskiego) — policzono, zważono, rozdzielono; takie słowa miały się pojawić na ścianie w czasie świętokradczej uczty króla babilońskiego Baltazara, było to proroctwo śmierci Baltazara i upadku Babilonu (Dn 5, 1-31).

spust — spuszczenie wody ze stawu w celu wyciągnięcia ryb.

więcierz — pułapka na ryby, sieć lub kosz wiklinowy w kształcie długiego walca.

febra — tu: choroba, objawiająca się dreszczami.

zbarażczyk — tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

consuetudo altera natura (łac.) — przyzwyczajenie jest drugą naturą.

kupić się (daw.) — zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się).

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) — hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

jasyr (z tur.) — niewola.

Gustaw II Adolf (1594–1632) — król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii.

spyskać — stratować, przeryć ryjami.

powietrze — tj. morowe powietrze, czyli zarazę.

obywatelów — dziś popr. forma D. lm: obywateli.

głową robić (daw.) — myśleć, zastanawiać się.

rapcie — część umundurowania, paski do powieszania broni.

do dnia (daw.) — o świcie.

fatigatus (łac.) — zmęczony.

rezydentka — tu: uboższa krewna, mieszkająca u bogatszej rodziny.

najezdnik — najeźdźca, agresor.

osacznik — członek nagonki myśliwskiej, pomocnik myśliwego, naganiacz, obławnik.

przezpiecznie — dziś: bezpiecznie.

Upita (lit. Upytė ) — w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży.