Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

kulbaka — wysokie siodło.

faskula — pocisk.

perspektywa (daw.) — luneta.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

skrzęt — krzątanina.

imieniowi — dziś popr. forma C. lp: imieniu.

Vivat Czarniecki, dux et victor (łac.) — niech żyje Czarniecki, wódz i zwycięzca.

palba — strzelanina.

„Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii!…”, a tysiąc żelaznych piersi odpowiedziało mu natychmiast potężnymi głosami: „…i poczęła z Ducha Świętego!…” — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.

siła (daw.) — dużo, wiele.

parala — paraliż.

podogonie przy kulbace — pasek przechodzący pod ogonem końskim, stabilizujący siodło.

imać — brać.

z takich, którzy nie powstają ani z soli, ani z roli, jeno z tego, co ich boli — podobne słowa miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana otrzymałwielkiego Jerzy Lubomirski; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.

quod attinet (łac.) — co dotyczy.

konfuzja (z łac.) — zawstydzenie.

ab ovo (łac.: od jajka) — od początku.

zali (daw.) — czy, czyż.

boćwinkowie — przezwisko Litwinów, pochodzące od boćwiny a. botwiny, tj. potrawy z młodych buraków, z której słynęła kuchnia litewska.

koroniarz — mieszkaniec Korony, tj. Polski, w przeciwstawieniu do mieszkańców wielkoksiążęcej Litwy.

piekielny komput — wojska diabelskie; komput — jednostki wojskowe, zatrudniane i opłacane zgodnie z ustaleniami sejmu w XVII i XVIII w.

sam (daw.) — tam; tutaj.

zalterować się (z łac.) — zmienić nastrój, zdenerwować się.

incipio, incipere (łac.) — zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam : zacznę, zaczynam.

siła (daw.) — dużo, wiele.

temperancji (z łac.) — umiarkowanie.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

zronić — zgubić, upuścić.

polityczny (z łac. politicus ) — uprzejmy, obyczajny.

wolej — lepiej, chętniej.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

podkurek — posiłek nocny, spożywany, kiedy kur, tj. kogut, pieje.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, wzburzenie.

wyprawuje — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyprawia.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

conservare iuventutem meam (łac.) — zachować swoją młodość.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

któren — dziś popr. który.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

arx regia (łac.) — zamek królewski.

Matuzal — Matuzalem, postać biblijna opisana w Księdze Rodzaju, dziadek Noego, najdłużej żyjący człowiek, miał przeżyć 969 lat.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

ufnal — gwóźdź o kwadratowym przekroju, służący do przytwierdzania podków do kopyt końskich.

siła (daw.) — dużo, wiele.

senatores (łac.) — senatorowie.

scriptor, scriptoris (łac.) — pisarz; tu M. lm scriptores : pisarze.

calamitas, calamitatis (łac.) — nieszczęście; tu M. lm calamitates : nieszczęścia.

collegium Jesuitarum (łac.) — kolegium jezuickie.

invidia (łac.) — zazdrość.

villa regia (łac.) — pałac królewski.

hetmany — dziś popr. forma N. lm: z hetmanami.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

przynuka (z ukr.) — przymus, usilne namawianie.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

imainować sobie (daw., z łac.) — imaginować sobie, wyobrażać sobie.

promulgowanie (z łac. promulgo , promulgare : wyjawiam, obwieszczam) — ogłoszenie.

vacuum (łac.) — pustka, próżnia.

płazem — płaską stroną szabli.

kiper — zawodowy znawca win, zarządzający piwniczką.

bibosza (z łac. bibo , bibere : pić) — opój, smakosz trunków.

larum (łac.) — alarm.

spieszony — pozbawiony konia, pieszy.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

effendi (z tur.) — pan, władca.

czambuł (z tur.) — tu: zagon, oddział.

rzeźba — tu: rzeź.

troczyć — tu: powiązać.

powodować — tu: prowadzić, kierować.

parol (z fr.) — słowo honoru.

kulbaka — wysokie siodło.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

ordyniec — członek ordy, Tatar.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

konfuzja (z łac.) — wstydliwa porażka, zawstydzenie.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

spraktykować — tu: utwierdzić, całkowicie przeciągnąć na swoją stronę, rozpracować.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

iocus (łac.) — żart.

kufa — beczka.

gemajn (daw., z niem. gemein : zwykły) — szeregowiec, zwykły żołnierz.

Sokal — miasto w płn.-zach. części Ukrainy, nad Bugiem.

siła (daw.) — dużo, wiele.

galicka choroba — choroba weneryczna.

zdać się na kondycję — poddać się, podpisać zawieszenie broni; kondycja (z łac.) — warunek.

każden — dziś popr.: każdy.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

ordynek (z niem. Ordnung ) — porządek, szyk, szereg.

fryz a. fryza — marszczony kołnierz z koronki.