Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

Vivat Joannes Casimirus (łac.) — niech żyje Jan Kazimierz.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

Minerwa (mit. rzym.) — bogini mądrości, odpowiednik gr. Ateny.

faszyna — umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

oskard — narzędzie do prac ziemnych, podobne do kilofa.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie; tu D. lm utworzony jak dla rzecz. r.m.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

faskula — pocisk.

kartacz — pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulkami ołowianymi, służący do zwalczania siły żywej na niewielkich odległościach; od XIX w. zastąpiony szrapnelami i pociskami odłamkowymi.

perspektywa (daw.) — luneta.

siła (daw.) — dużo, wiele.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

jeneralny — dziś popr.: generalny.

któren — dziś popr. który.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

letnik (daw.) — altana.

bagadyr (z tur.) — bohater, wielki wojownik.

indygenat (z łac.) — nadanie cudzoziemcowi polskiego szlachectwa.

konfident (daw., z łac.) — zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

prospekt (z łac.) — widok.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

konterfekt — obraz, portret.

propono , proponere (łac.) — proponować; tu 3.os. lp cz.przesz. proposuit : proponował.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

Diana (mit. rzym.) — dziewicza bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy.

miesiąc (daw.) — księżyc.

księżniczka Januszówna — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

księżna Januszowa (…) z córką — matka Anny Marii Radziwiłłówny, Katarzyna Potocka, zmarła w 1642 r., a w 1645 r. Radziwiłł ożenił się z córką hospodara mołdawskiego, Marią Lupu (natomiast siostra Marii, Roksana, została później synową Bohdana Chmielnickiego). Anna Maria nie była zatem córką, lecz pasierbicą księżnej.

bezoar — substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe; tu: napój magiczny.

dekokt — napój leczniczy lub magiczny.

ksieni — przełożona klasztoru, przeorysza.

westalka — w starożytnym Rzymie dziewicza kapłanka strzegąca świętego ognia w świątyni Westy, otoczona wielkim szacunkiem i nietykalna.

trąbki przez munsztuk grają — słychać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

z Wielkopolany — dziś popr. forma N. lm: z Wielkopolanami.

kartauna (z niem.) — działo oblężnicze o długiej lufie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

hakownica — ręczna broń palna, powstała w końcu średniowiecza jako udoskonalona wersja rusznicy.

organki — działo, używane w XVI i XVII w., złożone z wielu luf karabinowych na jednym łożu, ładowane od przodu i odpalane wspólnym lontem.

piechota łanowa — wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha.

wrzeciądze — okucia na drzwiach, służące do zamykania ich od wewnątrz (np. na skoble lub kłódki).

ośnik — dziś narzędzie do strugania i korowania drewna, wyposażone w dwie rękojeści i stalowe ostrze.

anguł (z łac. angulus : kąt, róg) — załamanie, występ muru, rodzaj bastionu.

simia (łac.) — małpa; tu M. lm simia : małpy.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza, w czasie walki zarzucane na plecy, żeby nie przeszkadzały.

simiarum destructor (łac.) — pogromca małp.

victor (łac.) — zwycięzca.

victus (łac.) — zwyciężony.

sukurs (z łac.) — pomoc, wsparcie, odsiecz, ratunek.

konfuzja (z łac.) — wstyd, zawstydzenie.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

Illium — Troja, miasto opisane w Iliadzie , rządzone przez króla Priama.

sam (daw.) — tam, tutaj.

kulbaka — wysokie siodło.

nowenna — specjalne nabożeństwo katolickie, rozłożone na dziewięć dni.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .

dobrudzcy ordyńcy — dobrudzcy Tatarzy, orda tatarska z zachodu, z terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy.

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

dryjakiew — driakiew, używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium; tu: środek odurzający.

po harapie — po sprawie, dokonane; harap — bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem, używany dawniej na psy myśliwskie; por. przysł.: jak z bicza strzelił.

Wołoszka — Maria Lupu, wdowa po księciu Januszu Radziwille, córka hospodara mołdawskiego, Wasyla (Bazylego) Lupu, w 1653 r. pozbawionego tronu przez władcę sąsiedniej Wołoszczyzny (siostra Marii, Roksana, była synową Bohdana Chmielnickiego).

pasierbica — Anna Maria Radziwiłłówna (1640–1667), córka Janusza Radziwiłła i Katarzyny Potockiej, od 1665 r. żona Bogusława Radziwiłła.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).